روش‌های تربیت دینی

استفاده از روش‌های تربیتی صحیح، از اصول و مبانی مهمی است که همه دست اندرکاران مسائل تربیتی باید به آن توجهی وافر کنند، زیرا:

«دنیای امروز، دنیای به کارگیری روش‌ها و بهره گیری از راه کارهاست.‌»

امام رضا علیه السلام در این باره چه زیبا فرموده اند:

«هر کس در پی کاری از راه و روش آن رود، نلغزد، گر بلغزد؛ راه کار رهایی‌اش نیز بیابد.‌» (۱)

توجه به دو نکته قبل از شروع بحث ضرورت دارد:

۱- در این نگاشته، ما روش‌های تربیتی را از آموزه‌های دینی و اندیشه‌های ولایی برگرفته ایم.

۲- به جهت رعایت اختصار، بیشتر به جنبه‌های تئوریکی موضوع پرداخته ایم، اگر چه به جنبه‌های کاربردی آن نیز توجه داشته ایم.

از این رو، حتی از آوردن متن آیات، روایات و غالبا از ذکر مثال، تجربه‌ها و نمونه‌های عملی پرهیخته ایم و به مجمل گویی اکتفا کرده ایم.

ولی همان گونه که جامی در هفت اورنگ گفته است:

با تو گفتم مجمل این اسرار را                                                      مختصر آوردم این گفتار را

گر مفصل بایدت فکری بکن                                                         تا به تفصیل آید اسرار کهن

هم بر این اجمال کاری، این خطاب ختم شد، والله اعلم بالصواب

باری، برخی از روش‌های تربیت دینی عبارتند از:

۱- تقلیدی

۲- تلقینی

۳- تدریجی

۴- غیر مستقیم

۵- الگویی

۶- عملی

۱- روش تربیت تقلیدی

تقلید بر چهار نوع است:

الف) تقلید آگاهانه و سودمند (مانند تقلید در کارهای مثبت)

ب) تقلید آگاهانه و زیان مند (مانند تقلید در کارهای منفی)

ج) تقلید ناآگاهانه و سودمند (مانند تقلید کودک در یادگیری سخن گفتن)

د) تقلید ناآگاهانه و زیان مند (مانند تقلید کودک در به کارگیری سخنان زشت)

نوع اول و دوم از تقلید، همان الگو برداری مثبت یا منفی از دیگران است که در «روش تربیتی الگویی‌» به آن خواهیم پرداخت.

به نوع چهارم از تقلید، در قرآن مجید در مورد کافران اشاره شده است:

چون به آنان گفته می‌شود: «از آنچه خداوند فرو فرستاده است پیروی کنید»؛ گویند: «بلکه از چیزی که پدران خود را بر آن یافته ایم پیروی می‌کنیم‌» آیا هر چند پدرانشان چیزی را درک نمی‌کرده و به صواب نمی‌رفته اند. (شایسته تقلیدند) ؟ (۲)

پس تقلیدهای کورکورانه و بدون دلیل خردمندانه کاملا نکوهیده است و باید درباره این نوع تقلیدها - و نه هر نوع تقلیدی - گفت:

خلق را تقلیدشان بر باد داد                                                 ‌ای دو صد لعنت بر این تقلید باد

با توجه به تقلید ورزی شدید افراد به ویژه در سنین پایین باید کاملا مواظب گفتار و رفتار خود باشیم. برای نمونه، یکی از مربیان ورزش به علت زانو درد و هنگام ورزش کردن، زانو بندی را به پای چب خود می‌بندد. پس از سپری شدن چند جلسه آموزشی متوجه می‌شود که برخی از شاگردان وی بدون داشتن هیچگونه زانودردی زانوبندی را به پای چپ خویش می‌بندند.

این نشان می‌دهد که رفتار مربیان، حتی به طور ناخواسته تا چه میزانی می‌تواند مورد تقلید افراد قرار بگیرد و بر آنان تاثیر بگذارد.

۲- روش تربیت تلقینی

یکی از روش‌های دیگری که در تربیت می‌توان به کار گرفت، تلقین مثبت به خود و دیگران است. امروزه نیز یکی از روش‌های درمان برخی از بیماری‌ها مانند افسردگی، منفی نگری، ناامیدی و وسواس، روش تلقین درمانی است.

حضرت امیر مومنان علی علیه السلام نیز این روش را مورد توجه قرار داده و فرموده اند:

اگر بردبار نیستی، خود را همانند بردباران نما، زیرا بسیار اندکند کسانی که خود را به گروهی همانند می‌کنندو یکی از آنان نمی‌شوند. (۳)

همچنین امام خمینی رحمه الله می‌فرمایند:

یکی از چیزهایی که برای انسان مفید است تلقین است... یک مطلبی که تاثیر در نفس انسان باید بکند، با تلقینات و تکرارها بیشتر در نفس انسان نقش پیدا می‌کند. (۴)

به همین جهت، اگر استفاده از روش تلقینی در تعلیم و تربیت به صورت «منفی‌» و «تحمیل‌» نباشد، بلکه به صورت «مثبت‌» و «آگاهانه‌» و «آزادانه‌» انجام پذیرد، بسیار مطلوب و مؤثر خواهد بود. آیا تا کنون کم شدن نمره یا مردودی دانش آموزی را که بارها به او تلقین کرده اند که «تو شاگرد درس خوانی نمی‌شوی‌» نشنیده یا ندیده ایم؟ آیا تا کنون زیاد شدن نمره یا قبولی دانش آموزی را که بارها و بارها به او تلقین کرده اند که: «تو می‌توانی شاگرد درس خوانی بشوی‌» نشنیده یا ندیده ایم؟

۳- روش تربیت تدریجی

پزشک روان شناسی می‌گفت: «در تعلیم و تربیت، جذب کردن پیش از ساختن است.‌» جذب کردن دیگران غالبا زمینه سازی می‌خواهد. به کارگیری «روش تدریجی‌» در تعلیم و تربیت و ساختن انسان‌ها از لوازم مهم زمینه سازی پرورشی و آموزشی است. نازل شدن آیات قرآن و ابلاغ آن‌ها به مردم از سوی پیامبر محبوب خدا صلی الله علیه و آله - که مهم‌ترین و بهترین آموزش‌ها و روش‌های تربیتی را در بردارند - در مدت ۲۳ سال و به صورت تدریجی (سوره اسراء آیه ۱۰۶) ، بیان برخی از قوانین عملی اسلام برای مردم همچون روزه، زکات و جهاد پس از ۱۵ سال، تحریم تدریجی ربا در آیات ۳۹ سوره روم و ۱۶۱ سوره نساء و ۱۳۰ سوره آل عمران و ۲۷۵ تا ۲۷۹ سوره بقره، و تحریم تدریجی مشروبات الکلی در آیات ۲۱۹ سوره بقره و ۴۳ سوره نساء و ۹۰ و ۹۱ سوره مائده، ارزش و اهمیت استفاده از روش تدریجی در مسائل تربیتی و آموزشی را نشان می‌دهد و بر آن تاکید می‌ورزد.

به گفته مولانا:

حق نه قادر بود بر خلقِ فلک؟                                             در یکی لحظه به «کن‌» بی هیچ شک

پس چرا شش روز آن را بر کشید؟                                       کل یوم الف عام‌ای مستفید

خلقت آدم چرا چل صبح بود؟                                             اندر آن گل اندک اندک می‌فزود

خلقت طفل از چه اندر نه مه است؟                                      زانکه تدریج از شعار آن شه است

شایان ذکر است:

الف - توجه به روش تدریجی در تعلیم و تربیت، بدین معنی نیست که در مراحل آغازین می‌توان از آموزش‌ها و استدلال‌های غلط و یا مسائل تربیتی بی پایه و سست پایه استفاده کرد.

ب - به کارگیری روش تدریجی در تعلیم و تربیت تنها در قلمرو استدلال‌ها و برهان‌ها نیست، بلکه در نوع مطالب و اعمال نیز صادق است. مثلا آیا آموزش مطالب عرفانی دقیق و فلسفی عمیق و واداشتن به انجام کارهای اخلاقی پسندیده و برخی از مستحبات مهم مانند خواندن نماز شب، برای نوجوانانی که به این حد از درک و عمل نرسیده اند، رواست؟

ج - در تعلیم و تربیت حتما باید سطح فکر، قدرت فهم و شرایط سنی، علمی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی فراگیران و فرزندان را در نظر داشت، زیرا هماره نمی‌توان برای بیماران مختلفی که درد مشترکی نیز دارند، فقط یک نسخه درمانی ارائه کرد. شاید به همین دلیل نیز بوده است که معصومان ما علیهم السلام به یک سؤال مشترک مانند افضل الاعمال (برترین کارها) از سوی افراد گوناگون، پاسخ‌های گوناگونی داده اند.

۴- روش تربیت غیر مستقیم

از یک جهت، روش‌های مطلوب تربیتی به دو گونه «مستقیم‌» و «غیر مستقیم‌» است. با توجه به ویژگی‌های متربیان، شرایط زمان، مکان، گاه روش مستقیم و گاه روش غیر مستقیم کارآیی دارد. و این چنین نیست که هماره روش غیر مستقیم کارسازتر باشد. از همین رو، خدای بزرگ در قرآن کریم در مواردی، از روش‌ها و خطاب‌های مستقیم و صریح مانند «یا ایها الکافرون‌» ، «یا ایها الناس‌» و «یا ایها الذین آمنوا» استفاده کرده است و در مواردی از روش‌ها و خطاب‌های غیر مستقیم. به حضرت عیسی علیه السلام فرموده است:

«ای عیسی پسر مریم! آیا تو به مردم گفتی که من و مادرم را همچون دو خدا به جای خداوند بپرستید؟» (۵)

همان گونه که در این آیه قرآن به روشنی می‌بینیم، خداوند متعال مستقیما به حضرت عیسی علیه السلام خطاب می‌کند اما به طور غیرمستقیم می‌خواهد به پیروان حضرت عیسی علیه السلام بگوید که اعتقاد آنان به خدا بودن حضرت عیسی و حضرت مریم علیها السلام شرک و باطل است.

باری، آموزش غیر مستقیم وضو به آن پیرمرد از سوی امام حسن و امام حسین علیه السلام و تاکید فراوان روان شناسان بر این روش، و گفته‌هایی همچون «الکنایه ابلغ من التصریح: کنایه و غیر مستقیم گویی از صراحت و مستقیم گویی رساتر است.‌» و «به در بگو تا دیوار بشنود.‌» ، بر به کارگیری روش غیر مستقیم در تعلیم و تربیت تاکید می‌ورزد.

تذکار

الف - استفاده از شعر، قصه، خاطره، شرح حال دیگران، معما، فیلم، نمایش و مانند آن می‌توانند از مصادیق روش‌های غیر مستقیم تربیتی به شمار آیند.

ب - نتیجه گیری از مطالب مطرح شده در روش‌های غیر مستقیم، به عهده خود مخاطبان و فراگیران قرار داده شود.

ج - گاه مربیان و پدران و مادران می‌توانند مسائل تربیتی را به صورت غیر مستقیم و به وسلیه اشخاص دیگری و نه به وسیله خودشان، به فراگیران انتقال و آموزش دهند.

۵- روش تربیت الگویی

یکی از ویژگی‌های انسان فضیلت خواهی و کمال گرایی اوست. از این رو، هر گاه فضیلت و کمالی را در الگوهایی مانند شخصیت‌های دینی، سیاسی، اجتماعی، هنری و ورزشی می‌بیند، در پی الگوبرداری از آنان در زندگی فردی و اجتماعی خویش برمی آید. به گفته مولانا:

هر هنر که استاد بدان معروف شد                                         جان شاگردش بدان موصوف شد

پیش استادی که آن نحوی بود                                              جان شاگردش از آن نحوی شود

بنابراین یکی از روش‌های موثر در تعلیم و تربیت فراگیران روش الگویی است. و نکته مهم‌تر برای مربیان، معلمان، پدران و مادران این است که به متربیان و فراگیران، در تشخیص فضیلت‌ها و کمال‌ها و مصادیق آن، جهت دهند و یاری رسانند تا در دام بت‌ها و مدها و الگوهای نامناسب گرفتار نشوند، بلکه به سوی الگوهای مناسب و شایسته رو آورند. و اقبال لاهوری چه خوش گفته است:

عاشقی آموز و محبوبی طلب                                                        چشم نوحی قلب ایوبی طلب

کیمیا پیدا کن از مشت گلی                                                          بوسه زن بر آستان کاملی

باری، خداوند بزرگ در قرآن کریم روش الگویی را مورد توجه قرار داده، هم الگوهای پسندیده مانند پیامبر خدا صلی الله علیه و آله (سوره احزاب، آیه ۲۱) و حضرت ابراهیم علیه السلام و یاوران او (سوره ممتحنه، آیه ۴) و زن فرعون (سوره تحریم، آیه ۱۱) را معرفی می‌کند و هم الگوهای ناپسند مانند زن حضرت نوح و زن حضرت لوط (سوره تحریم، آیه ۱۰) را به همین منظور نشان می‌دهد.

امام زمان علیه السلام نیز در حدیثی جالب می‌فرمایند:

«دختر پیامبر خدا (فاطمه زهرا علیها السلام) برای من الگویی شایسته است.‌» (۶)

تذکار

الف - همه مربیان به معنای عام، با اعمال و رفتار پسندیده خویش می‌توانند الگوهای شایسته‌ای برای متربیان خود باشند.

ب - با توجه به نیازها واستعدادهای گونه گون متربیان، مربیان باید الگوهای مناسب در ابعاد و رشته‌های مختلف را به آنان نشان دهند و از یک بعدی نگری بپرهیزند.

ج - مربیان باید از معرفی الگوهای متضاد و متعارض بشدت خودداری ورزند، زیرا این امر ممکن است به انکار اصل الگوبرداری و انکار خود الگوها از سوی متربیان منجر شود و این زیانی است بس بزرگ.

۶- روش تربیت عملی

همان گونه که در روش الگویی گفته شد، یکی از مهم‌ترین روش‌های مطلوب تربیتی «روش عملی‌» است و متاسفانه ما کمتر به آن عمل می‌کنیم. خدای بزرگ در قرآن کریم می‌فرماید:

«آیا مردم را به کار نیک فرمان می‌دهید و حال آنکه خویشتن را فراموش می‌کنید.‌» (۷)

همچنین امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:

«مردم را با اعمالتان، نه (فقط) با زبان هایتان (به سوی خدا) فرا بخوانید.‌» (۸)

طبق آماری که برخی از روان شناسان ارائه کرده اند حدود ۸۰ علیه‌السلام یادگیری از راه چشم و ۱۳ علیه‌السلام از راه گوش انجام می‌شود. یا در ضرب المثلی آورده اند: «یک تصویر گویاتر از هزار کلمه است‌» و مولانا نیز چه در سفته که گفته است:

آن که یک دیدن کند ادراک آن                                            سال‌ها نتوان نمودن از زبان

پس، عمل و رفتار مربی که زیر ذره بین چشم و دستگاه تصویربرداری متربی است، می‌تواند تاثیر ژرف و شگرفی در تعلیم و تربیت او داشته باشد. زیرا متربی گفته‌های مربی را پیش از آنکه بخواهد از وی بشنود، می‌خواهد در اعمال و رفتار او ببیند و این درس بزرگی است که از مربی خود فرا می‌گیرد:

بزرگی سراسر به گفتار نیست                                              دو صد گفته چون نیم کردار نیست

از سوی دیگر، اگر متربیان بین گفتار و رفتار مربیان تناقض و تعارض را مشاهده کنند، همین امر باعث می‌شود تا نسبت به همه گفته‌ها و نظام فکری - عملی مربیان بی اعتماد گردند و در نتیجه، در نظام فکری - عملی خود نیز دچار اختلال و سردرگمی شوند و در دل یا بر زبان بگویند:

سعدیا گر چه سخندان و مصالح گویی                                   به عمل کار برآید به سخندانی نیست

اصولا باید توجه داشته باشیم که پیروزی یا شکست یک دین و یا یک مکتب غالبا در گرو اعمال و رفتار گروندگان به آن است تا آموزش‌های نظری آنان. به همین دلیل، معمولا کسانی که با خود دین مخالفت دارند بسیار نیستند، بلکه اعمال و کردار دین گرایان است که موجب بی رغبتی آنان نسبت به آن دین می‌شود:

اسلام به ذات خود ندارد عیبی                                             هر عیب که هست در مسلمانی ماست

بنابراین:

الف - همه ما از خداوند بزرگ بخواهیم که به آنچه می‌گوییم عمل کنیم تا مورد سرزنش او در آیات ۲ و ۳ سوره صف قرار نگیریم.

ب - اگر به آنچه خودمان می‌گوییم خودمان عمل نکنیم، چگونه می‌توانیم عمل به گفته هایمان را از دیگران بخواهیم؟ «رطب خورده، منع رطب چون کند؟» آری، به گفته خواجه شیراز:

ای بی خبر بکوش که صاحب خبر شوی                                 تا راهرو نباشی کی راهبر شوی

ج - خطر بسیار بزرگی که اکنون ما و انقلاب ما و دین ما را بشدت تهدید می‌کند و متاسفانه کمتر به آن توجه می‌نماییم، این است که شماری از ما و بزرگتر از ما به آموزه‌های دینی و آرمان‌های انقلابی خویش عمل نمی‌کنیم، و چه بسا همین امر در دراز مدت آثار نامطلوبی نسبت به دین و انقلابمان را در درون جامعه و کشورمان و در بیرون از آن بر جای نهد که امیدواریم به خواست خدا این چنین نشود.

• پاورقــــــــــــــــــــی

۱) بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۳۴۰٫

۲) بقره/۱۷۰٫

۳) نهج البلاغه، ترجمه علینفی فیض الاسلام، کلمه قصار ۱۹۸٫

۴) قرآن از دیدگاه امام خمینی رحمه الله، ص ۴۴٫

۵) سوره مائده، آیه ۱۱۶٫

۶) بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۱۸۰٫

۷) بقره/آیه ۴۴٫

۸) بحارالانوار، ج ۵، ص ۱۹۸٫ http://www.yasinmedia.com