ORUÇ HAKKINDA GENEL BİLGİLER

"Ey inananlar, oruç sizden öncekilere farz edildiği gibi size de farz edilmiştir ki, şayet sakınırsınız. (Oruç,) sayılı günlerdir. İçinizden biri hastalanır yahut yolculukta olursa, (orucunu yer,) sonra başka günlerde onun sayısıca oruç tutar. Kime oruç zor gelirse (her gün için) bir yoksulu doyurur. Her kim çok hayır yaparsa bu onun için daha hayırdır. Fakat eğer bilseydiniz oruç tutmanız, sizin için daha hayırlıdır. İbn-i Abbas'ın Hz. Resulullah (s.a.a.)'dan naklettiği bir hadiste şöyle buyuruyor: Fazl b. Şazzan'ın Hz. İmam Rıza'dan (a.s) naklettiği bir hadiste İmam şöyle buyuruyor: Demişlerdirki, açlık ve susuzluğun acısını kavrayıp bununla ahiret günü olacak yoksunluğa istidlal etsinler, ayrıca oruç tutan kimse huşu ve eziklikle bilinçli olarak, yalnızca Allah rızası için açlık ve susuzluğa sabredip sevaba liyakat kazanır, bundan başka oruç tutmada heva ve heveslerden sakınılır; bu ise onlara dünyadayken bir nasihat olması yanı sıra onlara farz olan hakları vermede bir alıştırma ve ahiret içinse bir delildir. Yine açlığın dünyada fakir ve yoksunlara olan zorluğunu anlayarak, Allah'ın onların malında farz etmiş olduğu hakları verirler."[1] O halde, Şeriat dilindeki sevm kelimesiyle Türk dilinde oruç kelimesi aynı anlamı ifade ediyor. Orucun Çeşitleri Farz Oruçlar 1- Ramazan ayı orucu. 3- Keffaret orucu; bütün çeşitleriyle. 5- Nezir, ahd ve yemin dolayısıyla farz olan oruç. 7- İtikaf günlerinin üçüncü gününün orucu. Müstehap Oruçlar Hz. İmam Sadık'ın (a.s) Hz. Resulullah'dan (s.a.a) naklettiği bir hadiste şöyle buyuruyor: " Kim bir gün müstehap oruç tutarsa, Allah onu cennete dahil eder."[2] "Oruçlunun uykusu ibadet, suskunluğu tesbih, ameli kabul ve duası müstecaptır."[3] 1- Her ayın ilk ve son perşembe günleriyle onuncu gününden sonra gelen ilk çarşamba günü. Bu günleri tutamayan kimsenin, onları kaza etmesi ve aslen tutma imkanı yoksa da her gün için bir mudd taaam veya 12, 6 nohut ağırlığında gümüş fakire vermesi müstehaptır. 3- Recep ve Şaban aylarının hepsini veya (bir gün bile olsa) bu iki aydan bir kısmını. 5- Mübarek Kadir-Hum bayramı (18 Zihicce) günü. 7- Hz. Resulullah'ın (s.a.a) doğum günü (17. Rabi-ül Evvel). 10- Zikade ayının 25. günü. "Oruçlu olan birisine mü'min bir kardeşi gelir de o, onun hatırına orucunu yerse, onun için iki kat sevap yazılır, biri oruç tutma niyeti olduğu için, diğeri de mü'min kardeşini hoşnut ettiği için."[4] Haram Oruçlar 1- Ramazan ve Kurban bayramı günlerinin orucu. 2- Taşrik günleri olarak bilinen, zilhicce ayının on birinci, on ikinci ve on üçüncü günlerinin orucu; hac için Mina’da bulunan kimseye. 3- Şaban ayının sonuncu günü mü yoksa Ramazan ayının ilk günü mü olduğu belli olmayan günün Ramazan niyetiyle oruç tutulması. 4- Masiyet, günah nezrine vefa orucu, örneğin herhangi bir haram işi yapmaya veya farz olan bir işi terk etmeğe muvaffak olduğu takdirde oruç tutmayı nazretmişse, bu orucu tutmak haramdır. 5- Suskunluk orucu, gün boyu veya bir miktarında susmayı orucun bir cuz-i olarak niyet ederse, böyle bir oruca niyetlenmek haramdır. 6- Visal orucu, yani geceyi de sahura kadar oruç tutmayı niyet ederek veya arada iftar etmeksizin iki günü peşpeşe oruç tutmayı niyet ederek oruç tutmak haramdır. 7- Bayramlar dahil olmak üzere bütün yılı oruç tutmak. Hz. İmam Muhammed Bakır (a.s) şöyle buyuruyor: "Hz. Resulullah buyurmuştur ki, "Kadın ancak kocasının izniyle müstehap oruç tutabilir."[5] 9- Kul olan kimsenin efendisinin haklarını zayi edecek şekilde müstehap oruç tutması. Ey Ali ........"Kul efendisinin izni olmaksızın müstehap oruç tutamaz..."[6] 10- Çocuğun anne-babasına eziyet olacak şekilde müstehap oruç tutması. 11- Hastanın ve orucun kendine zararlı olan kimsenin oruç tutması. 12- Bazı durumlar hariç, yolcunun oruç tutması. "... Öyleyse sizden her kim hasta veya yolculukta olursa (bu günlerin sayısıca) ayrı günler oruç tutar..."[7] Mekruh Oruçlar 1- Arefe gününün orucu, o günün dualarını okumaktan zayıflatan kimseye veya o günün arefe veya bayram günü olduğundan şüphesi olan kimseye 2- Aşura gününün orucu "İbn-i Mercane'nin orucundan mı soruyorsun? Ogün Ali Ziyad'ın neslinden babaları bilinmiyenler Hz. Hüseyin (a.s)'ı şehit ettikleri için oruç tutmuşlardır. Ogün, Muhammed'in (s.a.a) Ehl-i Beyt'inin ve İslam ehlinin uğrusuz saydıkları birgündür. İslam ehlinin uğursuz saydığı bir gün ise, ne oruç tutulur ne de mübarek kabul edilir..."[8] 3- Misafirin ev sahibinin izni olmaksızın oruç tutması.[9] Orucun Niyeti Ancak Ramazan ayı orucunda Ramazan olarak belirlemese bile, her gece yarının orucunu tutmak niyetini ederse, yeterlidir, hatta Ramazan ayı olduğunu bilmez veya unutur ve başka bir oruca niyet ederse Ramazan orucu olarak hesap olunur. Ama diğer oruçlarda hangi oruç olduğu bizzat niyette belirtilmelidir. Örneğin kaza veya adak orucu olduğu belirtilmelidir. Hz. Resulullah'dan (s.a.a.) nakledilen meşhur bir hadiste şöyle buyuruyor: Ancak bu hüküm, yalnızca belirli bir vakti olan (Ramazan ayı veya belirli bir günde tutulması nezredilen adak orucu gibi) farz oruca, o da geceden yarın oruç tutulması gerektiği bilindiği taktirde, mahsustur. Dolayısıyla bu hükümden aşağıda sayacağımız bir kaç durum müstesnadır: 2- Yolcu olan bir kimse yolculuğundan dönerken orucu bozan bir iş yapmadan öğleden önce tarahhus haddine ulaşırsa o gün Ramazan ayı gibi oruç tutulması gereken bir gün ise, oruca niyet etmesi gerekir ve orucu sahihtir. Hasta olan biri de bir şey yemeden öğleden önce iyileşirse hüküm aynıdır. Bir hadiste Ammari Sebati Hz. İmam Sadık (a.s)'dan boynunda Ramazan ayı orucu olan bir kimse, onu kaza ederken ne zaman oruca niyet etmesi gerekir? diye sorunca; İmam şöyle cevap vermiştir: "O öğleye kadar muhtardır, öğle olunca eğer oruç tutmaya niyet etmişse, orucunu tutar ve eğer yemeye niyet etmişse yer. Bu sırada İmamdan yemeğe niyet ettiği halde öğleden sonra oruca niyet etmesi doğru olur mu? diye soruldu. İmam, "Hayır olmaz" cevabını verdi.[10] Hz. İmam Sadık (a.s)dan nakledilen bir hadiste şöyle yazıyor: Orucun Vakti Allah'u Teala buyuruyor: Orucun şartları, sıhhat ve farz olma şartı olmak üzere iki kısma ayrılır. Ancak bunların bir kısmı ortak şartlardır. Yani orucun sahih olmasında şart olduğu gibi farz olmasında da şarttır ve onlar olmaksızın oruç farz olmadığı gibi sahih de olmaz: 1- İslam: Müslüman olmayanın tuttuğu oruç sahih değildir. Dolayısıyla kâfir olan biri gündüz Müslüman olursa, öğleden önce bile olsa, oruç tutamaz. Yine Müslüman biri mürtet olursa, hemen tövbe bile etse orucu batıl olur. "Ve and olsun ki, sana ve senden öncekilere vahyedildi ki; eğer şirk koşarsan amelin boşa çıkar ve elbette ziyana uğrayanlardan olursun."[11] 2- Sabah ezanına kadar kasten cünüp halinde veya kan kesilmiş, hayız veya nifas halinde kalmamak. Ebu Besir'in Hz. İmam Sadık (a.s) dan naklettiği bir hadiste Ramazan ayında geceleyin cünüp olup kasıtlı olarak sabah oluncaya kadar gusletmeyi terkeden birisi hakkında İmam(a.s.) şöyle buyurmuştur: Bir başka hadiste de Hz. İmam Sadık (a.s) hayızlı kadın hakkında şöyle buyuruyor: 3- Ramazan ayının gündüzü boyunca hayız ve nifas kanı görmemeli; dolayısıyla Ramazan ayı gündüzünde hayız veya nifas kanı görürse, akşam ezanından bir an önce bile olsa, o günün orucu batıl olur. Ama istihazeli kadın, üzerine farz olan gusülleri yerine getirdiği taktirde orucu sahihtir. Abdurrahman b. Haccac da naklettiği bir rivayette şöyle diyor: "Ebu-l Hasan (a.s) dan ikindi vaktinden sonra doğum yapan bir kadının o günün orucunu tamamlaması mı yoksa yemesi mi? gerektiğini sordum. İmam şöyle buyurdu: Orucunu yer ve sonra o günün kazasını tutar.[12] 4- Hasta olmamalı ve hasta olma korkusu olmamalı. Eğer bir kimse hasta olur ve oruç tuttuğu takdirde hastalığından veya ağrısının fazlalaşacağından korkar ya da fiilen sıhhatli olduğu halde oruç tuttuğu taktirde hastalanacağından korkarsa, onun oruç tutması sahih değildir. "Allah'u Teala'nın "...herkim sizden hasta olur veya yolculukta olur, onun sayısıyla ayrı günlerden oruç tutar..."[13] ayeti gereğince sahibine ayrı günlerde oruç tutmayı farz kılan hastalığın haddi şudur ki, hasta olan kimse oruç tutamaz veya oruç tutmaya gücü yetse bile oruç tuttuğu taktirde hastalığının çoğalacağından ve canından korkar. Bu konuda emin onun kendisidir ve teşhisi ona bırakılmıştır. Hastalığı her ne olursa olsun, eğer zaaf hissediyorsa, orucunu yemeli, eğer oruç tutmaya gücü olduğunu görürse, oruç tutmalıdır.[14] Hz. İmam Sadık (a.s) şöyle buyurmuştur: "Yolculukta Ramazan ayında oruç tutan kimse, aynen seferi olmadığı halde orucunu yiyen kimse gibidir." Sonra şöyle buyurdu: "Bir kişi gelip; "Ey Resulullah yolculukta Ramazan ayı orucunu tutayım mı dedi. Resulullah: "Hayır" buyurdu. O adam; "Ey Resulullah bu benim için çok kolaydır." dedi. Bunun üzerine Resulullah: Evet bu hükümden farz oruçlardan aşağıda işaret edilen üç kısmı istisna edilmiştir: 3- Yalnızca yolculukta veya hem yolculukta ve hem de yolcu olmadığı zaman tutulması nezredilen oruç. Buluğ ise, orucun sıhhat şartı olmayıp farz olma şartıdır. Yani oruç baliğ olmadan farz olmaz. Zira buluğ bütün tekliflerin genel şartıdır. Ama baliğ olmayan çocuğun tuttuğu müstehap oruçlar sahihtir. Orucu Bozan Şeyler 1- Yemek ve İçmek Allah Teala buyuruyor: Oruçlu olan kimse, sehven bir şey yer veya içerse orucu batıl olmaz. "Hz. Ebu Abdullah (İmam Sadık) (a.s) dan bir kimsenin unutarak bir şey yiyip içtiğini sonra da oruçlu olduğunu hatırladığını sorunca İmam şöyle cevap verdi: "Orucunu bozmaz o, ancak Allah'ın onu rızklandırdığı bir şey dir orucunu tamamlasın."[15] 2-Cima: İster önden olsun ister arkadan sünnet yeri kadar dahil olduğu taktirde her iki tarafın da orucunu batıl eder. Hatta hayvan ve ölüye bile yapılan orucu batıl eder. Ama eğer oruçlu olduğunu unutur veya onu bu işe zorlarlarsa, orucu batıl olmaz. "Oruç gecesinde kadınlarınızla buluşmanız size helal edilmiştir. Onlar sizin için elbisedir, siz de onlar için elbisesiniz. Allah sizin nefislerinize ihanet ettiğinizi bildi ve size döndü ve sizi affetti. Şimdi onlarla buluşun ve Allah'ın size yazdığını dileyin..."[16] 3- İstimna Abdurrahman b. Heccac diyor:[17] 4-Eğer oruçlu kimse bilerek kafasının tamamını suya daldırırsa, vücudunun geri kalan kısmı sudan dışarıda kalsa bile, orucu batıl olur. Ama eğer kafasının bir miktarı sudan dışarıda kalırsa, bedeninin tamamı suya girse bile orucu batıl olmaz. Muhammed b. Müslim bir rivayette şöyle diyor: "Ben Hz. İmam Muhammed Bakır (a.s)'ın şöyle buyurduğunu işittim: "Oruçlu kimse üç şeyden; yemek-içimek, kadın ve suya dalmaktan sakındıktan sonra yapacağı ayrı bir şey ona zarar vermez"."[18] "Orucun sınırları dört şeydir: 5- Boğaza Yoğun Toz Kaçırmak Bir hadiste İmam Sadık (a.s) şöyle buyuruyor: Bir ayrı hadiste de şöyle yazıyor: "...Eğer Ramazan ayında oruçlu olan kimse, evi süpürür ve burnuna ve boğazına toz giderse, iki ay peşpeşe oruç tutması gerekir. Zira bu da aynen yemek-içimek ve cima yapmak gibi orucu batıl eder."[19] Eğer oruçlu kimse, sözle, yazıyla veya işaret etmek gibi bir yolla Allah'a Peygamber'e veya İmamlara yalan bir sözü isnad ederse, -daha sonra hemen "yalan söyledim" veya "tövbe ettim" dese bile- orucu batıldır. İhtiyat gereği olarak Hz. Zehra ile önceki peygamberler ve onların vasileri de aynı hükümdedirler. 6- Sabah Ezanına Kadar Hayız, Nifas ve Cünüp Halde Kalmak Ebu Basir'in Hz. İmam sadık (a.s) dan naklettiği bir hadiste İmam(a.s.) Ramazan ayı gecesinde cünüp olup kasten sabah'a kadar gusletmeyen bir kişi hakkında şöyle buyurmuştur: Bir rivayette İbni Bükeyr şöyle diyor: Hz. Ebu Abdullah (İmam Sadık)(a.s.)'dan güneş doğuncaya kadar cünüp kalıp, günden bir süre geçtiktiği halde guslettikten sonra oruç tutmak istiyen bir şahıs hakkında soruldu. İmam şöyle cevap verdi "İsterse oruç tutabilir ve o öğleye kadar muhtardır."[20] Hz. İmam Sadık (a.s) şöyle buyurmuştur: Eğer kadın Ramazan ayında geceden hayzından pak olur sonra da sabah oluncaya kadar tembellik ederek gusletmezse o günün orucunu kaza etmesi gerekir."[21] İstihazeli kadının orucu ise ancak taharet bölümünde açıklandığı üzere üzerine farz olan gusülleri yerine getirdiği takdirde sahihtir aksi takdirde orucu batıldır. "Hz. İmam Sadık (a.s) dan müstehaza kadının orucunu sordum. İmam şöyle buyurdu: "Hayız günleri dışında Ramazan ayı orucunu tutar, hayız günlerini ise sonradan kaza eder." [22] Sıvı bir madde ile tenkiye yapmak çaresizlik yüzünden ve tedavi için olsa bile orucu batıl eder. Ama tedavi için fitil kullanmanın bir sakıncası yoktur. [23] Oruçlu olan kimse kasten kusarsa, hastalık veya benzeri bir sebepten dolayı kaçınılmaz bile olsa, orucu batıl olur. Fakat farkında olmayarak veya elinde olmayarak kusarsa sakıncası yoktur. İmam Sadık (a.s) şöyle buyurmuştur: Orucu Batıl Eden Şeylerin Hükümleri: Hazreti İmam Sadık (a.s) şöyle buyurmuştur:[24] [25] Bu saydığımız şeyler kasıtlı olarak yapıldığında orucu batıl ettiği gibi keffareti de farz kılar. Ancak bunların bazısında keffaretin farz olması kesindir, bazısında da ihtilaf edilmiştir. Kesin olarak keffareti farz kılan, orucu batıl eden şeyler şunlardan ibarettir. Hazreti İmam Sadık (a.s) Ramazan ayında kasten özürsüz olarak bir gün orucunu yiyen kimse hakkında şöyle buyurmuştur: 2- Cima "O günün orucunu kaza etmeli ve bir köle azad etmeli, eğer buna gücü yetmezse, iki ay peş peşe oruç tutmalı, eğer buna gücü yetmezse altmış fakire taam vermeli, eğer bunu da bulamazsa, istiğfar etmelidir."[26] Abdurrahman b. Haccac diyor Hz. İmam Sadık (a.s) dan ihramlı olduğu halde veya Ramazan ayında hanımıyla, kendilerinden meni gelinceye kadar cima yapmaksızın oynaşan bir kimse hakkında sordum İmam şöyle cevap verdi: Onların her ikisine de cima eden kimsenin keffareti farz olur."[27] Ebu Basir'in naklettiği bir rivayette Hz. İmam Sadık (a.s) Ramazan ayında geceleyin cünüp olup sabah ezanına kadar kasıtlı olarak gusletmeyen bir kimse hakkında şöyle buyurmuştur: Orucu batıl eden geri kalan şeyler hususunda ise ulema ihtilaf etmiştir. Bir grup onların da keffareti gerektirdiğini söylerken, diğer bir grup onların sadece kaza etmeği farz kıldığını kabul etmiştir. Dolayısıyla bunlarında keffareti farz kılıp kılmadığı hususunda zamanın a'lem müçtehidinin fetvalarına baş vurulmalıdır. 1- Ramazan ayının orucu; onun keffareti yukarıda geçen rivayetlerden de anlaşılacağı üzere üç şeyden biridir. Yani mükellef, ya bir köle azad etmeli veya iki ay peşpeşe oruç tutmalı ya da altmış fakire taam yedirmeli. elbette fakirlere taam yedirmek yerine onların her birine bir mudd yani yaklaşık on sir (750 gr) taam yani buğday, arpa veya benzeri şeyler de verebilir. Bunlara gücü yetmezse ya on sekiz gün oruç tutmalı ya da kaç mud elinden gelirse o kadar vemelidir. Eğer hiç verme imkânı yoksa istiğfar etmelidir. Yani Alalh'dan mağfiret dilemelidir. Abdusselam b. Sahh-i Hivevi diyor; Hz. İmam Rıza (a.s)'a "Ey Resululah'ın oğlu hem senin babalarından Ramazan ayında cima eden veya bir şey yiyerek orucunu bozan kimsenin üç keffaret vemesi gerektiği nakledilmektedir, hem de bir keffaret vermesi gerektiği nakledilmektedir. "Bu iki tür hadisin hangisine amel edelim." diye sordum. İmam şöyle cevap verdi: "Her ikisine de. eğer Ramazan ayında bir kimse harem bir cima yapar veya haram bir şey yemekle orucunu bozarsa, her üç keffareti onun üzerine gelir. Bir köle azad etmeli, iki ay peş peşe oruç tutmalı, altmış fakire yemek vermeli ve o günün kazasını tutmalıdır. Ama eğer helal bir cima yaparsa, veya helal bir şeyi yemekle orucunu bozarsa, onun üzerine bir keffaret gelir. Eğer unutkanlıkla olursa da onun üzerine bir şey gelmez."[28] Bureyd-i İcli'nin naklettiği rivayette Hz. İmam Muhammed Bakır (a.s) Ramazan ayı orucu kazasını tuttuğu halde hanımıyla ilişkide bulunan kimse hakkında şöyle buyurmuştur: 3- Belirli bir günde tutulması nezredilen orucu bozup nezre vefa etmemek keffareti farz kılar. Ancak onun keffaretinin de aynen Ramazan ayı orucu gibi olduğu yoksa yemin keffareti gibi olduğu hususunda ulama arasında ihtilaf vardır. Dolayısıyla bu hususta da zamanın a'lam müctehide başvurulmalıdır. 1- Cünüp olan kimse, ikinci kez uykudan uyandıktan sonra, uyuduğu taktirde tekrar uyanacağını bilir veya ihtimal verir ve uyandıktan sonra gusletme kararıyla uyur ve sabah ezanına kadar uyanmazsa, o günün orucunu tamamlamalı ve ayrıca kazasını da tutmalıdır. İbn-i Yafur diyor; "Hz. İmam Sadık (a.s)'a Ramazan ayında cünüp olup uyuyan sonra uyanıp, sonra uyuyan sonra uyanıp sonra tekrar uyuyan ve sabah'a kadar uykuda kalan bir kimse'nin hükmü nedir? dedim. İmam şöyle cevap verdi: "O günün orucunu tamamlar ve (sonra) da ayır bir günde kazasını yapar, ama eğer hiç uyanmadan sabah'a kadar uykuda kalırsa o günün orucunu tamalar ve o onun için yeterlidir."[29] Hz. İmam Sadık (a.s) şöyle buyurmuştur: "Eğer oruçlu kasten kusarsa, o günün kazası ona farz olur, ama eğer, istemediği halde elinde olmayarak kusarsa, orucunu tamamlar."[30] 4- Ramazan ayında sabah olup olmadığını araştırmadan orucu bozan bir iş yapar sonra da sabah olduğunu anlarsa, veya araştırır ama sabah olduğunu zannettiği halde orucu bozan bir iş yapar sonra da sabah olduğunu anlarsa, o günün kazası farzdır. Ama araştırdıktan sonra sabah olmadığına yakin eder ve orucu bozan bir iş yaptıktan sonra sabah olduğunu anlarsa, o günün kazası farz değildir. "Eğer önce araştırır ve fecrin doğmadığını görür ve yemek yer sonra da fecrin doğmuş olduğunu görürse, orucunu tamamlar ve yeniden tutması da gerekmez. Ama eğer önce yemeğin yer ve suyunu içer sonra da fecir olup olmadığına bakar ve fecrin doğmuş olduğunu görürse, o günün orucunu tamamlar ve ayrı bir günde de kaza eder. Zira araştırmadan önce yemeğe başlamıştır. Dolayısıyla onu yeniden tutması gerekir."[31] Bir hadiste İbrahim b. Meymun şöyle diyor; "Hz. İmam Sadık (a.s) dan Ramazan ayı gecesinde cünüp olup sonra da gusletmeyi unutarak bir cuma geçinceye veya ramazan ayı bitinceye kadar böylece kalan bir kimsenin hükmünü sordum. İmam şöyle cevap verdi: 6- Sabah olmamıştır diye birinin sözü üzere orucu batıl eden şeylerden birini yaptıktan sonra sabah olmuş olduğunu anlarsa, 7- Kendisine sabah oldu diyen kimsenin sözüne inanmayıp veya şaka yaptığını sanarak, orucu batıl eden şeylerden yaptıktan batıl eden şeylerden yaptıktan sonra sabah olmuş olduğunu anlarsa, İmam "O kimse, (yemeğe devam eden) orucunu tamamlar sonra da kaza eder." cevabını verdi."[32] Bir rivayette Şümaat şöyle diyor; Hz. İmam Sadık (a.s) Ramazan ayında akşam üzere bastıran bir siyah bulut nedeniyle akşam olduğunu zannederek iftar eden, sonra da bulut çekilince güneşin henüz batmamış olduğunu gören oruç tutmuş olan bir kitle hakkında şöyle buyurdu: Yine Hz. İmam Sadık (a.s) havada bulut olduğundan dolayı güneşin battığını zannederek orucunu yiyen sonra da bulut çekilince henüz güneşin batmamış olduğunu gören bir kimse hakkında şöyle buyurmuştur: 9- Serinlemek için veya sebepsiz olarak gargara eder yani ağzında su dolaştırır ve bu esnada boğazına su kaçırırsa, ama eğer oruçlu olduğunu unutarak suyu yutar veya farz namazın abdesti için gargara yaparken boğazına su kaçarsa, orucunu kaza etmesi gerekmez. "O orucu kaza etmesi gerekir, ama eğer abdest alırken olsaydı sakıncası yoktu."[33] 10- Adil bir kimsenin akşam olduğunu haber vermesi gibi şer-i açıdan sözüne itimat edilmesi caiz olan bir kimsenin akşam olduğunu haber vermesi üzerine orucunu açar sonra da henüz akşam olmadığını anlarsa, Bu hususta ulamanın nazarı farklı olduğundan dolayı bu hususta gerekli olan şartların belirlenmesinde zamanın allem müçtehidinin fetvasına başvurulmalıdır. 1- İhtiyarlık dolayısıyla oruç tutması mümkün olmayan veya oruç tutması kendisine meşakkatli olan ihtiyar erkek ve kadına oruç tutmak farz değildri. Ancak meşakkatli olduğu taktirde ve hatta bazı müçtehitlerin nazarına imkanı olmadığı taktirde de her gün için keffare olarak bir mudd yakalşık 750 gr. buğday, arpa veya bunların benzerini fakire vermelidir. Böyle bir hastalığı olan kimsenin de sonradan oruç tutması mümkün olursa, tutmadığını oruçları kaza etmesinin gerekip gerekmediği müçtehidiler arasında ihtilaflı olan bir meseledir. Dolayısıyla bu konuda da zamanın a'lem müçtehidine baş vurulması gerekir. Ayrıca böyle bir hastalığı olan kimsenin gün boyunca zaruri miktardan fazla su içmesinin caiz olup olmadığı konusu da müçtehitlerin ihtilaf ettikleri bir konudur. Dolayısıyla bu konuda da zamanın a'lem müçthdinin fetvasına göre amel edilmelidir. hz. İmam Muhammed Bakır (a.s) şöyle buyurmuştur: Hazreti İmam Sadık (a.s) "...ve onlara ki, o (oruç) zor gelirse her gün için bir fakirin yemeğini fidye vermelidir...." ayeti hakkında şöyle buyurmuştur: "(Yani) ihtiyarlamak veya susama hastalığı ve benzeri yüzden oruç tutmaları zor olan kimseler her gün için bir mudd (fakire) vermelidir."[34] "Doğumu yaklaşan hamile kadınla sütü az olan süt emziren kadının Ramazan ayında oruçlarını yemelerinde bir mahzur yoktur. Zira onlar oruç tutmağın kendilerine zor olan kimselerdir. Ancak onların her biri oruç tutmadığı her gün için bir muda taam fakire vermelidir, sonra da oruç tutmadıkları her günü kaza etmeleri gerekir."[35] 6- Oruç tutmağın kendisine zararlı olan hastaya veya oruç tuttuğu taktirde hastalanacağından korkan kimseye oruç tutmak farz değildir. Ancak Ramazan ayı orucunda sonra iyileştiği zaman onun kazasını tutması gerekir. Ama eğer hastalığı sonraki yılın Ramazanına kadar devam ederse, tutmamış olduğu oruçların kazası da onun üzerine farz olamaz. Fakat her gün için bir mudd yaklaşık 750 gr. taam yani buğday, arpa ve benzeri bir şeyi, keffaret olarak fakire vermelidir. 7- Önce de işaret ettiğimiz gibi dört rekâtlı namazlarını iki rek'at olarak kılması gereken bir yolcuya oruç farz olmaz ve hatta oruç tutması haramdır bile. Hz. İmam Sadık (a.s) şöyle buyurmuştur: "Bunlar birdir; namazını seferi kıldığın her zaman orucunu da yersin ve (yolculukta) orucunu yediğin her zaman da namazını seferi kılarsın."[36] Yolcu olan kimse, eğer orucu bozan bir iş yapmaksızın öğleden önce vatanına veya on gün kalmak istediği bir yere ulaşırsa o gün Ramazan ayı gibi oruç tutulması farz olan bir günse oruca niyet etmeli ve orucu sahihtir. 8- Önce de işaret ettiğimiz gibi orucun farz olma şartlarından bir diğeri de buluğa ermektir. Dolayısıyla buluğa ermemiş olan bir kimseye oruç farz değildir. Ayrı bir hadiste de oğlan çocuğu, kaç yaşındayken oruç tutmaya emredilir? sorusuna karşılık şöyle cevap vermiştir: 9- Orucun farz olma şartlarından bir diğeri de aklın kâmil olmasıdır. Dolayısıyla deli olan bir kimseye diğer tekliflerde olduğu gibi oruç ta farz değildir. "Her kime Allah galebe ederse, (Allah onu teklifi önleyici bir belaya müptela ederse) onun üzerinde bir yükümlülük yoktur."[37] Tutulmamış olan farz bir orucun kazasının farz olmasının üç şartı vardır. 2- O orucu tutmayan kimse, akıllı olmalı, dolayısıyla deli ve baygın insana zayi olan farz oruçların kazası farz değildir. 3- O orucu tutmayan kimse Müslüman olmalı, dolayısıyla bir kâfir Müslüman olduktan sonra kafir olduğu zamanda tutmamış olduğu oruçların kazasını tutması farz değildir. Orucun farz olma şartlarında insanın hasta olduğu zaman ve kadınların hayızlı ve nefse oldukları zaman oruç tutmağın farz olmadığı ve sonradan kazasını tutmaları farz olduğuna işaret etmiştik. Eğer bir kimse bu nedenlerle Ramazan ayında oruç tutmaz ve Ramazan ayı tamamlanmadan ölürse, tutamadığı bu oruçların kaza edilmesi gerekmez. Babanın ölümünden sonra büyük oğula babasının kazaya kalan namaz ve oruçlarının kazasını yerine getirmesi farzdır. Annenin de kazaya kalan oruç ve namazlarının kazası büyük oğul üzerine farz olup olmadığı müçtehitlerin ihtilaf ettiği bir konudur. Bu konuda zamanın a'lem müçtehidinin fetvasına göre hareket edilmesi gerekir. Bir özür nedeniyle Ramazan ayında oruç tutamayan kimsenin özrü Ramazan'dan sonra geçtiği halde kasten gelecek Ramazan'a kadar tutmadığı oruçların kazasını yerine getirmezse, bunların kazasına ilaveten her gün için keffaret olarak bir mudd yaklaşık 750 gr. buğday, arpa veya benzeri bir şeyi fakire vermelidir. Eğer bir kimsenin hastalığı bir kaç yıl sürerse, iyi olduktan sonra gelecek Ramazan'a kadar vakit varsa, son Ramazan'dan kalan oruçları kaza etmeli, önceki yıllardan kalan her gün için ise bir mudd yaklaşık 750 gr. taam yani buğday, arpa veya benzeri bir şeyi fakire vermelidir. Oruçluya Mekruh Olan Şeyler 1- Genç olan veya şehveti çabuk harekete geçen oruçlunun, meni getirme kastı olmaksızın kendi hanımını öpmesi veya onunla oynaşması, ama eğer meni getirme kastı olur veya bu oynaşmadan sonra meni gelmesi âdeti olursa haramdır. İmam şöyle cevap verdi: 2- Sürme çekmek eğer tadı veya kokusu boğaza ulaşırsa 3- Güçsüzlüğe yol açacak şekilde kan aldırma ve diş çektirme gibi bir yolla bedenden kan çıkarma "Hz. Emir-ül Müminin (a.s) oruçlunun baygınlık geçirerek orucunun batıl olması korkusu olduğundan dolayı onun kan aldırmasının mekruh olduğunu kabul ederdi."[38] Muhammed b. Müslim diyor; Hz. İmam Muhammed Bakır (a.s) dan oruçlu olan bir kimsenin hamama girmesini sorudum. İmam; eğer zaaf geleceğinden korkusu olmazsa sakıncası yoktur. dedi"[39] Bir hadiste şöyle yazıyor; Hz. İmam Sadık oruç tuttuğu zaman reyhanı (güzel kokulu bitkileri) kokulamazdı. İmamdan bunun nedeni sorulunca şöyle cevap verdi; "Ben orucumu bir lezzette katıştırmaktan hoşlanmıyorum."[40] Hasan-i Saykal diyor; Hz. İmam Sadık (a.s) dan oruçlu ıslak elbise giyer mi? diye sordum. İmam "Hayır dedi.[41] Yukarıda zikrettiğimiz şeylerden başka geniş kitaplarda zikredilen oruçluya mekruh olan başka şeyler de vardır. Ramazan ayının orucuna başlanması, kaza Fıtır bayramı yapılması Ramazan ve Şevval ayının ilk gününün tesit edilmesini gerektirir. Ulama ayın ilk gününün tespiti için beş yol zikretmişlerdir. Bir kimse Ramazan ayı hilalini görürse, diğer bütün insanlar oruç tutmasa bile, onun ertesi gün oruç tutması farzdır, kaza şevval ayının hilalini görürse, bütün halk oruç tutsa bile onun ertesi gün oruç tutması haramdır.[42] 2- Sözleri yakin getirecek bir grup ayı gördük derlerse halk arasında ayın görülmüş olduğunu yayılması gibi ayrı bir yolla insana yakin gelirse de hüküm aynıdır. "Halk oruç tuttuğu zaman sen de oruç tut, halk bayram yaptığı zaman sen de bayram et. Zira Alalh'u Teala hilali vakit tayın edici kılmıştır"[43] [44] "Ramazan ayının ilki bilinmediği zaman Şabanın sayısını otuz gün olarak tamamlayın ve otuz birinci günü oruç tutun..."[45] 4- İki adil erkeğin ayı gördüklerine tanıklık yapmalarıyla, ancak ayın durumunu birbirlerinin tersine açıklarlarsa veya "ayın iç kısmı ufuk tarafına doğruydu" gibi gerçeğe aykırı şahadette bulunurlarsa, onların tanıklığıyla ayın ilk günü tebit edilmiş olmaz. Ayrıca bu konuda kadınların tanıklığı geçersizdir. Hz. Muhammed Bakır (a.s)'ın naklettiği bir hadiste de Hz. Emir-ül Mümin'in Ali (a.s) şöyle buyuruyor: "Hilali gördünüz mü veya Müslümanlardan adıl bir beyyine iki adil şahit buna şahadet verdimi Fıtır bayramı yapın"[46] Oruçluya özellikle de Ramazan ayı orucu tutana müstehap olan şeyler çok fazladır ve tafsilatlı kitaplarda açıklanmıştır. Ancak Ramazan ayı orucu tutan kimse için en çok müstehap olan amellerden biri çokluca Kur'an'ı Kerim'i tilavet etmektir.[47] "Ey insanlar; Allah'ın ayı bereket, rahmet ve mağfiretle size gelmek üzeredir. O Allahın katında ayların en afdalıdır, Onun günleri en afdal günlerdir, onun geceleri en afdal gecelerdir, onun saatleri en afdal gecelerdir, onun saatleri en afdal saatlerdir, o öyle bir aydır k, onda Allah'ın ziyafetine davet edilmişsinizdir. Onda Allah'ın ikram ettiği kimselerden kılınmışsınızdır. Onda nefesleriniz tespih etmek sayılır, onda uykunuz ibadet sayılır, onda yaptığınız ameller kabul edilir, dualarınız müstecap olur, dolayısıyla sadık niyetlerle ve pak kalplerle Rabbiniz olan Allah'tan sizleri onda oruç tutmaya ve Kitabını tilavet etmeğe muvaffak kılmasını isteyen. Zira şaki (bedbaht) bu büyük ayda Allah'ın mağfiretinden mahrum kılınan kimsedir. Onda olan açlık ve susuzluğunuzla kıyamet gününün açlık ve susuzluğunu hatıra getirin. Fakirlerinize yardım edin, büyüklerinize ağırlayın, küçüklerinize rahmetin akrabalarınızı ziyaret edin, dilinizi koruyun, gözlerinizi bakılması helal olmayan şeylere bakmaya kapatın, kulaklarınızı dinlenmesi helal olmayan şeyleri dilemeye kapatın, halkın yetimlerine karşı şefkatli olun ki sizin de yetimlerinize karşı şefkatli olunsun. günahlarınızdan Allah'a dönüp tövbe edin. Namaz vakitlerinde ellerinizi dua etmek üzere (göğe) yükseltin. zira bu zamanlar en afdal saatlerdir, Allah bu saatlerde kullarına rahmet gözüyle bakar, onlar, o'nu sesiz olarak seslediklerinde onlara cevap verir, nida edip çağırdılar mı da onlara lebbeyk der, onlar bir şey isterlerse onlara verir onlar ona dua ederlerse icabet eder. Ey insanlar nefisleriniz (ruhlarınızı) amellerinizin tutsağıdır, onu istiğfar etmekle tutsaklıktan kurtarın, Sırtlarınıza günahlarınızın ağırlığı yüklenmiştir, uzun secdelerinizle, sırtınızın yükünü hafifletin, bilin ki Allah'u Teala namaz kılanları ve secde edenleri azap etmemeğe ve onları halkın alemlerin rabbinin huzuruna geleceği gün olan kıyamet günü ateşle korkutmamağa kendi izzetine and içmiştir. Ey insanlar sizden her kim bu ayda oruç tutan bir mümine iftar verirse, bu amelinden dolayı onun için Allah katında bir köleyi azat etme sevabı yazılır ve geçmiş günahları bağışlar. bu sırada Resulullah'a "hepimizin buna gücü yetmiyor" denildi. Bunun üzerine Resulullah (s.a.a) şöyle buyurdu: "bir hurmanın yarısıyla bile olsa cehennem ateşinden korunmağa çalışın. Bir içim suyla bile olsa, cehennem ateşinden korunmağa çalışın. Ey insanlar, bu ayda cennetlerin kapıları açıktır. Allah 'dan onları sizin yüzünüze kapatmamasını isteyin ve cehennemlerin kapıları bağlıdır, Rabbinizden onları sizin yüzünüze açmamasını isteyin, Şeytanlar bağlıdır, Rabbinizden onları size musallat kılmamasını isteyin." Hz. Emir-ül Müminin Alı (a.s) diyor, bunun üzerine ben kalkıp, "Ey Resululah bu ayda en afdal amel nedir?" dedim. Resulullah; [48] "Ey Eb-ul Hasan bu ayda en afdal amel Allah'ın haramlarından sakınmaktır" dedi."[49] Allah-u Teala'dan sizleri ve bizleri bu ayda bu mübarek hutbenin muhtevasına amel etmeğe muvaffak kılmasına dilerim. ORUÇ HÜKÜMLERİ Oruç; Âlemleri Rabbi’nin emrini yerine getirmek için insanın, sabah ezanından akşam ezanına kadar ileride açıklayacağımız orucu bozan dokuz şeyden sakınmasıdır. NİYET 1- [Orucun sahih olması için niyet etmek şarttır, ama] insanın oruca ille de kalp ile niyet etmesi veya dil ile örneğin, "Yarın oruç tutacağım." demesi şart değildir; âlemlerin Rabbinin emrine itaat etmek için, sabah ezanından akşam ezanına kadar oruca aykırı olan işlerden kaçınması yeterlidir. Bu müddet içinde oruçlu bulunduğuna emin olabilmesi için de, sabah ezanının bir miktar öncesinden akşam ezanının bir miktar sonrasına kadar orucu bozan şeylerden sakınması gerekir. 2- İnsan, ramazan ayının her gecesinde yarınki günün orucuna niyet edebilir. 3- Farkında olan insan için Ramazan ayı orucunun son niyet zamanı, sabah ezanı vaktidir. Yani, farz ihtiyat gereği farkında olmasa da sabah ezanından önce oruca niyet etmiş olmalıdır. 4- Orucu batıl eden şeylerden birini yapmayan kimse, akşam ezanına az bir vakit kalmış olsa bile, gündüzün herhangi vaktinde müstehap bir oruç niyet ederse, orucu sahihtir. 5- Ramazan ayında veya zamanı belli farz bir oruç için, sabah ezanından önce niyet etmeksizin uyuyan kimse, eğer öğlenden önce uyanıp niyet etmiş olursa, orucu sahihtir. Fakat öğlen ezanından sonra uyanırsa, ihtiyat gereği mutlak sevap niyetiyle geri kalan zamanda da orucunu tutmalı, daha sonra o günün orucunu kaza etmelidir. 6- Kaza veya keffaret orucu tutmak isteyen kimse, bunu niyetinde belirtmelidir. Meselâ, "Kaza orucu" veya "Keffaret orucu tutuyorum." şeklinde niyet etmelidir. Fakat ramazanda, "Ramazan ayının orucunu tutmaya niyet ettim." diye niyet etmesi gerekmez. Hatta ramazan ayı olduğunu bilmeyen veya unutan birisi, başka bir oruca niyet etmiş olsa dahi, tutmuş olduğu oruç ramazan orucu yerine geçer. Adak ve benzeri oruçlarda, adak niyeti gerekli değildir. 7- Bir kimse, ramazan ayı olduğunu bildiği hâlde başka bir oruca niyet ederse, tuttuğu oruç sayılmaz. Kurbet kastıyla çelişmesi halinde ramazan orucuna da sayılmaz. Hatta ihtiyat gereği kurbet kastıyla çelişmese dahi ramazan orucuna sayılmaz. 8- Bir kimse, ramazan ayının meselâ, ilk günü niyetiyle oruç tutup sonradan o günün ramazanın ikinci veya üçüncü günü olduğunu anlarsa, orucu sahihtir. 9- Ramazan ayı gecesinde oruca niyet ettikten sonra bayılır ve o günün içerisinde ayılırsa farz ihtiyat gereği o günün orucunu tamamlamalıdır. Ama eğer tamamlamazsa, o günü kaza etmelidir. 10- Sabah ezanından önce niyetini eden ve daha sonra sarhoş olup, gündüz kendine gelen kimse, farz ihtiyat gereği hem o günün orucunu tamamlamalı, hem de kazasını yerine getirmelidir. 11- Bir kimse, sabah ezanından önce niyet edip, bütün gün boyunca uyur ve akşam ezanından sonra uyanırsa, orucu sahihtir. 12- Ramazan ayı olduğunu bilmeyen veya unutan bir kimse, öğlenden önce ramazan ayı olduğunu anlarsa; eğer orucu bozan bir şey yapmışsa orucu batıldır. Fakat akşama kadar orucu bozan şeyleri yapmamalı ve ramazan ayından sonra da o günün kazasını tutmalıdır. Öğlenden sonra ramazan ayı olduğunu anlarsa; sevap kastıyla orucu tutmalı ve ramazan ayından sonra da o günün kazasını yerine getirmelidir. Ama öğlenden önce anlar ve orucu bozan bir şey de yapmamış olursa, niyet etmelidir, orucu da sahihtir. 13- Bir çocuk, ramazan ayında sabah ezanından önce bulûğ çağına ererse, [o günden itibaren] oruç tutmalıdır. Ama sabah ezanından sonra baliğ olan çocuğa, o günün orucu farz olmaz. Fakat müstehap oruç niyeti etmişse, ihtiyat gereği onu tamamlaması müstehaptır. 14- Ölü adına oruç tutmak üzere ecîr olan kimse veya keffaret orucu olan kimsenin, [kendisi için] müstehap oruç tutmasında herhangi bir sakınca yoktur. Fakat ramazan ayından orucu kazaya kalan kimsenin, müstehap oruç tutması caiz değildir. Böyle bir şahıs, eğer unutarak müstehap oruca niyet eder ve öğlenden önce üzerinde farz orucun olduğunu hatırlarsa, müstehap orucu bozulur; ancak niyetini farz olan oruca çevirebilir. Ama öğlenden sonra hatırlarsa, farz ihtiyat gereği orucu batıl olur. Fakat akşam ezanından sonra hatırlarsa, orucu sahihtir. 15- Belirli bir gün oruç tutmayı nezreden insan gibi, ramazan orucu dışında üzerine muayyen oruç farz olan kimsenin, [o günün orucuna geceden niyet etmesi gerekir ve eğer] sabah ezanına kadar kasten niyet etmezse, orucu batıl olur. O günün orucunun üzerine farz olduğunu bilmeyen veya unutan kimse ise, öğlen vaktinden önce oruçlu olmasının gerekliliğini hatırlar ve o zamana kadar orucu bozacak bir iş de yapmamış olursa, niyet ettikten sonra orucu sahihtir; öğlenden sonra hatırlarsa, ramazan ayı orucu için söylenen ihtiyata uymalıdır. 16- Keffaret orucu gibi muayyen zamanı olmayan farz bir orucun niyetini, kasten öğlen [ezanının] öncesine kadar ertelemenin sakıncası yoktur. Hatta niyet etmeden önce, oruç tutmamayı kararlaştıran veya oruç tutup tutmama arasında tereddüt eden kimse, orucu bozacak bir iş yapmaz ve öğlenden önce de niyetini ederse, orucu sahih olur. 17- Ramazan ayında gün içerisinde Müslüman olan bir kâfir, sabah ezanından o vakte kadar orucu bozan bir iş yapmamış olursa, farz ihtiyat gereği boynunda olan vazifesi niyetiyle orucu bozan şeylerden kaçınmalıdır. Kaçınmazsa o günün orucunu kaza etmelidir. 18- Ramazan ayında öğlenden önce iyileşen bir hasta, sabah ezanından o vakte kadar orucu bozan bir şey yapmamışsa, farz ihtiyat gereği oruca niyet edip, o günün orucunu tutmalıdır. Ancak öğlenden sonra iyileşen hastanın, o günü oruç tutması farz değildir. Sonra kaza etmelidir. 19- Şaban ayının son günü mü yoksa ramazanın birinci günü mü olduğunda şüphe ve tereddüt hâsıl olursa, o günde oruç tutmak farz değildir ve eğer o günü oruç tutmak isterse, ramazan orucu olarak niyet edemez. Ancak ramazan ayı ise ramazan orucu, değil ise kaza ve benzeri oruç olmasını niyet ederse, orucunun sahih olması uzak bir ihtimal değildir. Kaza veya benzeri oruç niyeti etmesi daha iyidir. Daha sonra bu günün ramazan ayından olduğu ortaya çıkarsa, bu oruç, ramazan orucu sayılır. Mutlak olarak oruç niyeti eder, sonra da ramazan ayı olduğu anlaşılırsa yine orucu sahihtir. 20- Şaban ayının son günü mü yoksa ramazanın birinci günü mü olduğunda şüphe vaki olan günde, eğer bir kimse kaza, müstehap veya benzeri bir oruca niyet ettikten sonra gündüz ramazan ayı olduğunu anlarsa, niyetini ramazan orucuna çevirmelidir. 21- Ramazan orucu gibi muayyen (=belli bir vakti) olan farz orucu bozup bozmamada kararsız olan veya bozmak isteyen kimse, ikinci defa oruç niyeti etmezse orucu batıl olur. İkinci defa oruç niyeti ederse, farz ihtiyat gereği o günkü orucunu tamamlamalı, sonra da kazasını tutmalıdır. 22- Müstehap veya farz keffaret orucu gibi vakti muayyen olmayan bir oruçta, orucu bozan bir iş yapmaya niyet eden, yahut yapıp yapmama konusunda tereddütlü olan, ama bununla birlikte orucu bozan hâllerden kaçınan bir kimse, farz oruçta öğlenden önce ve müstehap oruçta da akşama kadar tekrar niyet edip oruca devam ederse, orucu sahihtir. ORUCU BOZAN ŞEYLER Sekiz şey orucu bozar: 1) Yemek ve içmek. 2) Cimâ (=Cinsel ilişkide bulunmak). 3) İstimnâ (=Mastürbasyon). İstimna, erkeğin cinsel ilişki olmadan kendisinden meni gelecek bir iş yapmasına denir. Kadınlarda ise 345. meselede açıklandığı gibi gerçekleşebilir. 4) Farz ihtiyat gereği Allah'a, Hz. Muhammed'e (s.a.a) ve Resulullah'ın halifeleri olan on iki Ehlibeyt İmamlarına (a.s) yalan isnatta bulunmak. 5) Farz ihtiyat gereği boğaza yoğun (=katı) toz kaçırmak. 6) Sabah ezanına kadar cünüp, hayız ve nifas hâlinde kalmak. 7) Sıvı şeylerle tenkıye yapmak. 8) Kusmak. Bunlarla ilgili açıklamalar, ilerdeki hükümlerde izah edilecektir. 1) Yemek ve İçmek 1- Oruçlu bir kimse, su ve ekmek gibi yenilip içilmesi normal olan yahut toprak ve zamk (=ağaç balı) gibi yenilip içilmesi normal olmayan bir şeyi kasten yer veya içerse, orucu batıl olur. Yenilip içilen şey, ister az olsun, ister çok olsun, hüküm değişmez. Hatta misvak kullanan biri, misvakı ağzına alıp dışarı çıkardıktan sonra tekrar ağzına alarak misvakta bulunan ıslaklığı yutarsa, orucu bozulur. Fakat misvaktaki ıslaklık, ağız dışından içeri alınmış denmeyecek şekilde olur ve ağzın suyuna karışarak kaybolursa, bundan ötürü oruç bozulmaz. 2- İnsan, sahur yemeği yerken fecrin doğduğunu anlarsa, ağzındaki lokmayı dışarı çıkarmalıdır. Eğer bir kişi böyle bir durumda ağzındaki lokmayı dışarı çıkarmaz ve bilerek onu yutarsa, orucu batıl olur ve sonradan açıklayacağımız şekilde üzerine keffaret de gerekir. 3- Oruç hâlindeyken yanlışlıkla bir şey yiyip içen kimsenin orucu batıl olmaz. 4- İğne ve serum orucu bozmaz. İğne bedeni takviye eden iğne olsa veya serum tuz ya şeker ihtiva etse de hüküm aynıdır. Aynı şekilde nefes darlığı için kullanılan sprey de sadece ilacı ciğere ulaştırırsa sakıncası yoktur. Tadı damağa ulaşsa da göz ve kulağa dökülen damlaların sakıncası yoktur. Boğaza ulaşmadıkça buruna dökülen damlaların da sakıncası yoktur. 5- Oruçlu kimse, dişlerinin arasında kalmış olan yemek kırıntısını kasten yutarsa, orucu batıl olur. 6- Oruç tutmak isteyen kimsenin, sabah ezanından önce dişlerinin arasını [kürdan veya herhangi bir şeyle] temizlemesi gerekmez. Dişlerinin arasında kalan yemek kırıntılarının gündüz boğazına kaçacağını bilen kimse, dişlerini temizlemelidir. 7- Tükürüğü yutmak, ekşi ve benzeri şeyleri düşünmek suretiyle ağızda toplanmış olsa bile, orucu batıl etmez. 8- Ağız boşluğuna inmediği sürece sümüğü yutmanın sakıncası yoktur. Ama ağız boşluğuna inerse, müstehap ihtiyat gereği yutulmamalıdır. 9- Oruçlu bir kimse, aşırı susuzluktan dolayı ölmekten, herhangi bir zarara uğramaktan veya tahammul edemeyeceği bir zorluğa düşmekten korkarsa, bu durumlardan kurtulacak miktarda su içebilir; hatta ölüm ve benzeri şeylerden korkması durumunda su içmesi farzdır. Fakat bu durumda orucu batıl olur. Ramazan ayı içerisinde olursa, farz ihtiyat gereği ondan fazla içmemelidir ve günün geride kalan kısmında orucu bozan şeylerden de sakınmalıdır. 10- Bebekler ya da kuşlar için yiyecek maddeleri çiğnemek veya yemeğin tadına bakmak gibi genelde boğaza ulaşmayan bir işi yapmak, tesadüfen elde olmaksızın boğaza bir şey kaçsa bile, orucu bozmaz. Ama eğer insan önceden boğazına bir şeyler kaçacağını bilirse, boğaza kaçmasıyla orucu bozulur ve üzerine kaza ile birlikte keffaret de lâzım gelir. 11- İnsanın zaaf ve dayanıksızlık sebebiyle orucu bozması caiz değildir. Fakat zaafı genelde tahammül edilmeyecek derecede olursa, orucu bozmasının sakıncası yoktur. 2) Cinsel İlişkide Bulunmak 1- Cinsel ilişkide bulunmak, meni gelmese ve erkeklik organı yalnızca sünnet mahalli kadar dâhil olsa bile, orucu bozar. 2- Eğer sünnet mahalli miktarından daha az bir kısmı dâhil olur ve meni de gelmezse, oruç bozulmaz. Ancak, erkeklik organında sünnet yeri olmazsa, az bir miktarının dâhil olmasıyla da orucu bozulur. 3- Bilerek cima yapmak isteyen ve sünnet mahalli kadarının dâhil olup olmadığından şüphe eden 1551. meseleye müracaat ederek hükmü öğrenebilir. Orucu bozan bir şey yapmamışsa, keffaret farz olmaz. 4- Ramazan ayında oruçlu olduğunu unutarak veyahut hiçbir ihtiyar ve iradesi kalmayacak şekilde başkasının zorlamasına maruz kalarak cinsel ilişkide bulunan kimsenin orucu bozulmaz. Ancak ilişki hâlinde oruçlu olduğunu hatırlar veyahut artık zorlama söz konusu olmazsa, ilişki hâlinden hemen uzaklaşmalıdır. Aksi taktirde orucu batıl olur. 3) İstimnâ (=Mastürbasyon) 1- Eğer oruçlu bir kimse, istimnâ yaparak kendisinden meni getirirse, orucu batıl olur. 2- Elinde olmaksızın oruçlu kimseden meni gelirse, orucu bozulmaz. 3- Oruçlu bir kimse, gündüz uyuduğu takdirde ihtilâm olacağını, yani uykuda kendisinden meni geleceğini bilse ve uyumadığı takdirde zahmete düşmeyeceğini bilse dahi uyuyabilir. Böyle bir kimse uyur ve ihtilâm da olursa, orucu bozulmaz. 4- Oruçlu kimse, meni gelirken uykudan uyanırsa, meninin dışarı çıkmasını önlemesi gerekmez [orucu da bozulmaz]. 5- Oruçlu bir kimse, ihtilâm olduktan sonra, idrar yaptığı takdirde mecrada kalan meninin dışarı çıkacağını bilirse bile, idrar yapabilir. 6- İhtilâm olan oruçlu bir kimse, mecrada meninin kaldığını ve gusül etmeden önce idrar yapmadığı takdirde guslettikten sonra meninin dışarı çıkacağını bilirse, müstehap ihtiyat gereği gusülden önce idrar yapmalıdır. 7- Meni getirmek kastıyla bir iş yapan oruçludan meni gelmezse, ikinci defa niyet etmezse orucu bozulur. Yeniden niyet ederse, farz ihtiyat gereği orucu tamamlayıp sonradan da kazasını etmelidir. 8- Meni getirmek kastı olmaksızın, örneğin eşiyle oynayıp şakalaşan oruçlu bir kimse, meni gelmeyeceğine emin ise, tesadüf eseri meni çıksa da, orucu sahihtir. Emin değilse, meni gelmesi halinde orucu batıl olur. 4) Allah'a ve Peygamber'e (s.a.a) Yalan İsnatta Bulunmak 1- Oruçlu kimse, sözle, yazıyla, işaretle veya diğer herhangi bir şeyle Allah'a, Hz. Peygamber'e (s.a.a) ve Hz. Peygamber'in halifeleri olan Ehlibeyt İmamlarına bilerek yalan isnatta bulunursa, ondan sonra hemen, "Yalan söyledim." dese veya tövbe etse bile, farz ihtiyat gereği orucu batıl olur. Yine müstehap ihtiyat gereği Hz. Fâtımat'üz-Zehrâ (s.a), diğer peygamberler ve onların vasîleri de aynı hükümdedirler. 2- Bir kimse, doğru veya yalan olduğunu bilmediği bir hadisi nakletmek isterse, farz ihtiyat gereği o hadisi direkt olarak Peygambere (s.a.a) ve İmamlara (a.s) isnat etmemelidir. 3- Doğruluğuna inandığı bir sözü, Allah'tan veya Resul-i Ekrem'den (s.a.a) naklettikten sonra yalan olduğunu anlayan bir kimsenin orucu bozulmaz. 4- Allah'a ve Peygamber'e (s.a.a) yalan isnat etmenin orucu bozduğunu bilen bir kimse, yalan olduğuna inandığı bir şeyi onlara isnat ettikten sonra, söylediği şeyin doğru olduğunu anlarsa, farz ihtiyat gereği orucunu tamamlamalı ve daha sonra kazasını da tutmalıdır. 5- Başkasının uydurduğu bir yalanı bilerek Allah'a, Resul-i Ekrem'e (s.a.a) veya Masum İmamlara (a.s) isnat edenin farz ihtiyat gereği orucu batıl olur. Ancak, o yalanı uyduran şahsın dilinden aktarmasında herhangi bir sakınca yoktur. 6- Oruçlu bir kimseye, "Resulullah (s.a.a) böyle bir şey buyurmuş mudur?" diye sorduklarında, "hayır" demesi gereken yerde kasten, "Evet" veya "evet" demesi gereken yerde kasten, "Hayır" derse, farz ihtiyat gereği orucu batıl olur. 7- Bir kimse, Allah-u Tealâ'nın veya Resul-i Ekrem'in (s.a.a) doğru olan bir sözünü naklettikten sonra, "Yalan söyledim." der veya gece onlara bir yalan isnat edip, oruçlu olduğu yarınki günde, "Dün gece söylediğim doğrudur." derse, farz ihtiyat gereği orucu batıl olur. Ama eğer demekten maksadı, bu sözü gerçekten söylediğini bildirmek olursa, batıl olmaz. 5) Boğaza Yoğun Toz Kaçırmak 1- İster un gibi yenmesi helâl olan bir şeyin tozu olsun, ister toprak gibi yenmesi haram olan bir şeyin tozu olsun, boğaza yoğun toz kaçırmak, farz ihtiyat gereği orucu batıl eder. 2- Yoğun olmayan tozun boğaza kaçması, orucu bozmaz. 3- Rüzgar vesilesiyle yoğun toz oluşur ve insan dikkat etmesi gerektiğini bildiği halde dikkat etmez ve boğazına ulaşırsa, farz ihtiyat gereği orucu batıl olur. 4- Oruçlu kimse, farz ihtiyat gereği sigara, tömbeki ve benzeri şeylerin dumanını da boğazına kaçırmamalıdır. 5- Dikkatsizlik sonucu toz, duman ve benzeri bir şey ağza kaçırıldığı takdirde, eğer boğaza ulaşmayacağı kesin olarak biliyor idiyse, orucu sahihtir. Ama ulaşmayacağını zannederek dikkatsizlik yapmışsa, o günün orucunu kaza etmesi daha iyidir. 6- Oruçlu olduğunu unuttuğundan dolayı tozu yutmaktan çekinmez veya elinde olmaksızın toz-toprak ve benzeri bir şey boğazına kaçarsa, orucu batıl olmaz. 7- Kafanın tamamını suya daldırmak orucu bozmaz ama bu iş şiddetle mekruhtur. 6) Cünüp, Hayız ve Nifas Hâllerinde Sabahlamak 1- Cünüp olan kimse, [ramazan ayında] sabah ezanına kadar kasten gusül etmez veya vazifesi teyemmüm etmek olan kimse kasten teyemmüm etmezse, o günün orucunu tamamlamalı ve onun yerine başka bir oruçta tutmalıdır. O günün kaza mı yoksa ceza mı olduğu belli olmadığından, hem ramazan ayının o günkü orucunu hem de onun yerine tuttuğu orucu, boynunda olan vazife niyetiyle ( ma fi zimme) yerine getirmeli, kaza niyeti de etmemelidir. 2- Ramazan ayı orucunun kazasını tutmak isteyen kimse, bilerek sabah ezanına kadar cünüp kalırsa, o günün orucunu tutamaz. Bilerek olmazsa tutabilir, fakat ihtiyat tutulmamasındadır. 3- Ramazan ayı orucu ve kazası dışında -farz ve müstehap oruçlarda- cünüp olan kimse, sabah ezanına kadar bilerek cünüp halinde kalırsa, o günün orucunu tutabilir. 4- Ramazan ayı gecesinde cünüp olan kimse, bilerek gusletmez ve vakit daralırsa, teyemmüm alarak orucunu tutmalıdır, tutuğu oruç da sahihtir. 5- Eğer cünüp olan kimse, ramazan ayında gusletmeyi unutur ve bir gün sonra hatırlarsa, o günün orucunu kaza eder. Ama eğer birkaç gün sonra hatırlarsa, cünüp hâlinde tuttuğunu kesin olarak bildiği günlerin orucunu kaza etmelidir. Meselâ cünüplü iken üç gün mü, yoksa dört gün mü oruç tuttuğunu bilmezse, üç günün orucunu kaza etmesi gerekir. 6- Ramazan ayı gecesinde gusül veya teyemmümden hiçbiri için vakti olmayan kimse kendisini cünüp ederse, orucu batıl olduğu gibi üzerine kaza ve keffaret de farz olur. 7- Gusül etmek için vaktin olmadığını bildiği halde kendini cünüp eder ve teyemmüm alırsa veya vakti olduğu halde bilerek guslü geciktirir ve vakit daralır bu yüzden de teyemmüm alırsa, günahkâr olmakla birlikte orucu sahihtir. 8- Ramazan ayı gecesinde cünüp olan kimse, uyuduğu zaman sabah ezanına kadar uyanamayacağını bilirse, farz ihtiyat gereği uyumamalıdır. Ama eğer uyur ve sabaha kadar da uyanmazsa, o günün orucunu tamamlamalıdır. Ayrıca hem kaza, hem de keffaret farz olur. 9- Cünüp olan bir kimse, ramazan ayı gecesinde uyuduktan sonra uyanır ve tekrar uyuduğunda sabah ezanından önce gusletmek için uyanacağına ihtimal verirse, tekrar uyuyabilir. 10- Ramazan ayı gecesinde cünüp olan ve uyuduğu takdirde sabah ezanından önce uyanacağına emin olan bir kimse, uyandıktan sonra gusletmeyi kararlaştırıp bu kararla uyur ve sabah ezanına kadar da uyanamazsa, orucu sahihtir. 11- Ramazan ayı gecesinde cünüp olur ve ezandan önce uyanacağına emin olmadan uyursa, uyandığında gusletmesinin gerektiğinin farkında olmazsa, uyur ve sabah ezanına kadar da uyanmazsa, ihtiyat gereği orucunu kaza etmesi farzdır. 12- Ramazan ayı gecesinde cünüp olan ve uyuduğunda sabah ezanından önce uyanacağını bilen veya ihtimal veren bir kimse, uyandıktan sonra gusletmek istemediği halde uyur ve [sabah ezanına kadar da] uyanmazsa, o günün orucunu tamamlamalıdır. Orucun kazası ve keffareti de farz olur. Ayrıca kalktıktan sona gusül alıp almama konusunda tereddütte olan kimse için de, farz ihtiyat gereği hüküm aynıdır. 13- Ramazan ayı gecesinde cünüplü iken uyuyup sonra uyanan kimse, ikinci kez uyuduğunda sabah ezanından önce uyanacağını bilir veya ihtimal verirse, eğer gusletmek kararıyla tekrar uyur ve sabah ezanına kadar uyanmazsa, o günün orucunu kaza etmelidir. İkinci kez uykudan uyanıp, üçüncü kez uyuyan kimsede de hüküm aynen geçerlidir ve ihtiyat gereği keffaret vermesi müstehaptır. 14- İnsanın ihtilâm olduğu uyku birinci uyku sayılır. Şu halde uyandıktan sonra yeniden yatar ve sabah ezanına kadar uyanamazsa, bir önceki meselede denildiği gibi, o günün orucunu kaza etmelidir. 15- Ramazan günü içinde ihtilâm olan kimsenin hemen gusletmesi farz değildir. 16- Ramazan ayında sabah ezanından sonra uyanıp, ihtilâm olduğunu gören kimse, ezandan önce ihtilâm olduğunu bilse dahi orucu sahihtir. 17- Ramazan ayının orucunu kaza etmek isteyen bir kimse, sabah ezanından sonra uyanır, cünüp olduğunu görür ve sabah ezanından önce cünüp olduğunu bilirse, o günü, ramazan ayı orucunun kazası niyetiyle oruç tutabilir. 18- Sabah ezanından önce hayız veya nifas kanı kesilen ama bilerek gusletmeyen veya vazifesi teyemmüm olduğu hâlde bilerek teyemmüm etmeyen kimse, o günün orucunu tamamlamalı, kazasını da tutmalıdır. Ramazan ayı orucunun kazasını tutarken bilerek gusül veya teyemmüm etmezse, farz ihtiyat gereği o gün oruç tutamaz. 19- Sabah ezanından önce hayız veya nifas hâlinden çıkan bir kadının, bilerek gusletmez ve vakit dar olursa, teyemmüm etmelidir, o günün orucu da sahihtir. 20- Sabah ezanından önce hayız veya nifas kanı kesilen bir kadın, gusül için vakit yoksa teyemmüm etmelidir. Fakat sabah ezanına kadar uyanık kalmasına gerek yoktur. Vazifesi teyemmüm olan cünüp kimse için de hükmü aynıdır. 21- Ramazan ayında sabah ezanına yakın bir zamanda hayız veya nifas kanı kesilen kadının gusül ve teyemmümden hiçbirisi için vakti olmazsa, orucu sahihtir. 22- Eğer kadın sabah ezanından sonra hayız veya nifas kanından temizlenir ya da günün ortasında hayız veya nifas kanı görürse, akşama yakın bir zamanda olsa bile orucu batıl olur. 23- Hayız veya nifas guslünü unutup, bir veya birkaç gün sonra hatırlayan kadının tuttuğu oruçlar sahihtir. 24- Ramazan ayında sabah ezanından önce hayız veya nifas kanı kesilen bir kadın, ihmalkârlık sonucu sabah ezanına kadar guslü terk eder ve vakit daraldıktan sonra da teyemmüm etmezse, o günün orucunu tamamlamalı ve kazasını da tutmalıdır. Fakat gusletmemesi ihmalkârlıktan kaynaklanmaz da örneğin, hamamın kadınlar için belirlenen saatini bekleme zorunda kaldığından kaynaklanırsa, böyle bir durumda üç defa uyuyup, ezana kadar gusletmese bile, teyemmüm etmede ihmalkârlık etmezse orucu sahihtir. 25- Çok istihaze gören bir kadın, ayrıntıları 394. meselede açıklanan hükümlere göre gusüllerini yapmasa da, orucu sahihtir. Aynı şekilde orta istihazede gusül etmese de orucu sahihtir. 26- Kendi bedeninin herhangi bir yerini ölünün bedeninin herhangi bir yerine dokunduran kimsenin üzerine "Ölüye dokunma guslü" farz olsa dahi gusletmeden oruç tutabilir. Hatta oruçlu olduğu hâlde bile meyyite dokunmakla orucu batıl olmaz. 7) Tenkıye Yapmak 1617- Akıcı şeyle tenkıye yapmak, çaresizlikten ve tedavi için olsa dahi orucu batıl eder. 8) Kusmak 1- Oruçlu kimsenin bilerek kusması -hastalık veya benzeri bir sebepten dolayı olsa dahi- orucu batıl eder. Fakat yanılarak veya elinde olmaksızın kusmanın oruç için herhangi bir sakıncası yoktur. 2- Ramazan ayı gecesinde belirli bir şeyi yediği takdirde, gündüz elinde olmaksızın kusacağını bilen kimsenin orucu sahihtir. 3- Kusmasını önleyebilen oruçlu kimsenin, durum kendi halinde ortaya çıkmışsa, önlemesine gerek yoktur. 4- Oruçlu kimsenin boğazına sinek kaçarsa, bakılır: Eğer yutulmasına "onu yedi" denmeyecek kadar aşağıya inmişse, dışarı çıkarması gerekmez ve orucu da sahihtir. Fakat bu miktar kadar aşağıya inmemişse, kusarak orucunun bozulmasına sebep olsa bile onu dışarı çıkarmalıdır. Fakat kusmanın zararı veya çok fazla zahmeti olursa hüküm değişir. Kusmaz ve yutarsa orucu batıl olur. Aynı şekilde kusarak dışarı çıkarsa da orucu batıl olur. 5- Bir kimse yanılarak bir şeyi yutar ve midesine ulaşmadan oruçlu olduğunu hatırlarsa, eğer mideye indirmesine "onu yedi" denilmeyecek kadar aşağı inmişse, dışarı çıkarması gerekmez ve orucu sahihtir. 6- Geğirdiği zaman boğazından bir şey geleceğini kesin olarak bilen kimse, kustu denilecek şekilde olursa, kasten geğirmemelidir. Fakat bir şeyin geleceğini kesin olarak bilmezse, geğirmenin sakıncası yoktur. 7- Geğirti sonucu oruçlu kimsenin kendiliğinden boğazına veya ağzına bir şey gelirse, onu dışarı atmalıdır. Ancak elinde olmaksızın mideye inerse, orucu sahihtir. ORUCU BOZAN ŞEYLERİN HÜKMÜ 1- Oruca aykırı olan işlerden birini bilerek ve isteyerek yapmak orucu bozar; ama bu iş bilerek yapılmazsa, oruç bozulmaz. Fakat cünüp olan bir kimse uyur ve 1602. hükümde açıklandığı üzere sabah ezanına kadar da gusletmezse, orucu batıldır. Ama eğer insan, orucu batıl eden şeylerden bazısının orucu batıl ettiğini bilmezse, öğrenme imkânı olmayan biri olur ve bu konuda şüphesi de olmaz veya şer’i bir delile dayanarak o işi yaparsa -yemek, içmek ve cima hariç- diğer şeylerde orucu batıl olmaz. 2- Orucu batıl eden işlerden birini yanılarak yaptıktan sonra, orucun bozulduğunu zannederek o işlerden birini yeniden yaparsa, önceki meselenin hükmü uygulanır. 3- Boğazına zorla bir şey dökülen oruçlunun orucu bozulmaz. Fakat "Yemek yemediğin takdirde malına veya canına zarar vereceğiz." diyerek oruçlu kimseyi yemeye, içmeye veya cimaya zorlarlarsa oruçlu, zararı önlemek için [kendi eliyle] bir şey yerse, orucu batıl olur. Üsteki üç şeyin dışında da, farz ihtiyat gereği orucu batıl olur. 4- Oruçlu kimsenin, boğazına zorla bir şey dökeceklerini veya orucunu bozmaya mecbur edeceklerini bildiği bir yere gitmesi caiz değildir. Fakat gider ve orucunu bozmaya mecbur ederler, o da kendi eliyle bir şey yiyerek orucunu bozarsa, orucu batıl olur. Aynı şekilde zorla boğazına bir şey dökerlerse, farz ihtiyat gereği orucu batıl olur. ORUÇLU İÇİN MEKRUH OLAN ŞEYLER 1- Oruçluya bazı şeyler mekruhtur. Onlardan bir kısmı şöyledir: 1) Göze ilâç damlatmak. Tesiri (tadı veya kokusu) boğaza gidecek şekilde sürme çekmek. 2) Kan aldırmak ve hamama girmek gibi oruçluyu zaafa uğratan (=güçsüz duruma düşüren) bir iş yapmak. 3) Enfiye çekmek. Eğer tesirinin boğaza ulaşacağı bilinmezse, [mekruhtur;] ama boğaza ulaşacağı bilinirse, caiz değildir. 4) Güzel kokulu bitkileri koklamak. 5) Kadının suyun içinde oturması. 6) Fitil kullanmak. 7) Üzerindeki elbiseyi ıslatmak. 8) Diş çektirmek ve ağzın kanamasına sebep olan herhangi bir iş yapmak. 9) Islak olan bir misvakı kullanmak. 10) Sebepsiz yere su veya akıcı bir şeyi ağza almak. Ayrıca insanın, meni getirme kastı olmaksızın kendi hanımını öpmesi veya şehvetini uyandıracak bir iş yapması. Dipnotlar -------------------------------------------------------------------------------- [1]- Vesail-üş Şia, c.7, s.4. Naklen Uyun-u Ahbarı Rıza [2]- Bihar-ül Envar, c.96, s.96. Naklen Savab-ül amal s.47. [3]- Bihar-ül Envar, c.96, s.96. Naklen Savab-ül amal s.46 [4]- Bihar-ül Envar, c.97, s.125. Naklen ilel-üş Şeragi, c.2, s.74 [5]- Vesail-ş Şia, c.7, s.393. [6]- Vesail-ş Şia, c.7, s.396 [7]- Bakara/185-186. [8]- Vesail-ş Şia, c.7, s.340 [9]- Furu-i Kaf, c.4, s.86 [10]- Vesail-üş Şia, c.7, s.6. [11]- Zümer/65. [12]- Vesai-üş Şia, c.7, s.164. [13]- Bakara/184-185. [14]- Bihar-ül Envar c.96, s.329. Naklen Deaim-ül İslam [15]- Furu-u Kafi, c.4, s.101 [16]- Bakara/187. [17]- Vesai-üş Şia, c.7, s.25 [18]- Vesai-üş Şia, c.7, s.19 [19]- Vesai-üş Şia, c.7, s.48. [20]- Vesai-üş Şia, c.7, s.47. [21]- Vesai-üş Şia, c.7, s.48. [22]- Furu-u Kafi, c.4, s.135 [23]- Vesai-üş Şia, c.7, s.26. [24]- Vesai-üş Şia, c.7, s.33. [25]- Vesai-üş Şia, c.7, s.33 [26]- Vesai-üş Şia, c.7, s.31 [27]- Vesai-üş Şia, c.7, s.43 [28]- Vesai-üş Şia, c.7, s.35. [29]- Vesai-üş Şia, c.7, s.41. [30]- Vesai-üş Şia, c.7, s.61. [31]- Vesai-üş Şia, c.7, s.82. [32]- Vesai-üş Şia, c.7, s.85. [33]- Vesai-üş Şia, c.7, s.50 [34]- Vesai-üş Şia, c.7, s.151 [35]- Vesai-üş Şia, c.7, s.153 [36]- Vesai-üş Şia, c.7, s.130 [37]- Vesai-üş Şia, c.7, s.161. [38]- Vesai-üş Şia, c.7, s.55. [39]- Vesai-üş Şia, c.7, s.57. [40]- Vesai-üş Şia, c.7, s.67 [41]- Vesai-üş Şia, c.7, s.23 [42]- Vesai-üş Şia, c.7, s.185 [43]- Vesai-üş Şia, c.7, s.212 [44]- Vesai-üş Şia, c.7, s.212 [45]- Vesai-üş Şia, c.7, s.192 [46]- Vesai-üş Şia, c.7, s.208 [47]- Vesai-üş Şia, c.7, s.218. [48]- Vesai-üş Şia, c.7, s.226 [49]- Vesai-ü? ?ia, c.7, s.226