علی ابن حسین ابوالفرج اصفهانی

علی بن حسین بن محمد اموی قرشی مشهور به ابو الفرج اصفهانی، از عالمان محدث و مورخ و ادیب و شاعر و موسیقی‌شناس  و نویسندگان قرن سوم و چهارم هجری است. خاندانش در اصفهان ساکن و بعضی از آنها محدث و عالم بودند و مذهب تشیع داشتند. او در عهد المعتضد (۲۴۲–۲۸۹ ق) در اصفهان متولد شد.کتاب مقاتل الطالبیین، مشهورترین اثر اوست که حاوی سرگذشت فرزندان و نوادگان ابوطالب از زمان پیامبر(ص) تا نیمه قرن چهارم قمری است. کتاب مشهور دیگر وی، الأغانی، بزرگترین دائره المعارف موسیقی و فرهنگ و نیز جامع‌ترین دیوان نظم و نثر و روایات عرب جاهلی و صدر اسلام دانسته شده است. در کودکی به بغداد رفت و در آنجا به تحصیل پرداخت. از عنفوان جوانی به جمع اخبار ادبا و موسیقی دانان و استماع اخبار نادر تاریخی و ضبط احادیث و اشعار و ترانه‌ها شوق داشت. نبوغ و پشتکار و قریحه وی سبب شد به زودی در جهان اسلام مشهور گردد رجال‌شناسان شیعه و سنی، ابوالفرج اصفهانی را شیعه زیدی دانسته‌اند؛ اما برخی با اتکا به مروانی بودن وی، در شیعه بودنش تردید کرده‌ و هدف وی از اتخاذ مواضع شیعی را نزدیک شدن به حاکمان شیعه تحلیل کرده‌اند. اساتید و شاگردان ابوالفرج اصفهانی در مجالس علمی بسیاری از عالمان هم‌عصر خود حضور یافته است. خطیب بغدادی و یاقوت حموی، به چند تن از مشایخ او اشاره کرده‌اند؛ ابوبکر بن درید، یکی از مشایخ وی دانسته شده است. برخی دیگر از اساتید وی عبارتند از: محمد بن جریر بن یزید طبری، جعفر بن قدامه، ابوبکر ابن انباری، فضل بن حجاب جمحی، علی بن سلیمان اخفش، نفطویه، محمد بن عبدالله حضرمی، و... برخی عالمان همچون ابو زکریا یحیی، ابوالحسین بن دینار، علی بن ابراهیم دهکی، دارقطنی، ابو اسحاق طبری، ابراهیم بن مخلد و محمد بن ابی الفوارس، و تنوخی، شاگردان وی به شمار آمده‌اند.

آثار

مجموعۀ آثارى که به ابوالفرج نسبت داده‌اند، به ۲۸ کتاب بالغ مى‌شود که از آنها تنها ۴ کتاب در دست است. کتاب‌هاى او را مى‌توان بر حسب موضوع چنین تقسیم‌بندى کرد:

دربارۀ سرودها و ترانه‌ها و ترانه‌سرایان و اشعار و اخبار مربوط به آنان

1. الاغانى. چون این کتاب بزرگ‌ترین اثر در زمینۀ ادب و موسیقى به شمار مى‌آید و مزایایى گاه استثنائى دارد، در مدخلى جداگانه بررسى مى‌شود.
2. مجرد الاغانى.ابوالفرج خود به این کتاب اشاره کرده است.
3. الاماء الشواعر. این کتاب در ۱۹۸۳‌م در بغداد به کوشش یونس احمد سامرائى و نورى حمودى قیسى به چاپ رسیده است. احتمالا اشعار الاماء و الممالیک و الممالیک الشعراء، عناوین تحریف شدۀ همین کتاب است.
4. کتاب الخمارین و الخمارات.
5. الاخبار و النوادر.
6. ادب السماع.
7. اخبار الطفیلیین.
8. مجموع الآثار و الاخبار.
9. کتاب القیان. حاجى خلیفه کتابى از ابوالفرج به نام نزهه الملوک و الاعیان فی اخبار القیان و المغنیات الدواخل الحسان یاد کرده که احتمالا همین کتاب است.
10. دعوه النجار، یا دعوه التجار.
11. کتاب الغلمان المغنیین.
12. کتابى دربارۀ نغمه‌ها که خود به آن اشاره کرده.
13. رساله‌اى دربارۀ غنا که خود از آن یاد کرده است.
14. الدیارات.