تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامى، تألیف فرانتس تشنر مستشرق معروف آلمانى (م ۱۸۸۸) در یک مجلد است. موضوع کتاب همان گونه که از نامش پیداست تاریخچه جغرافیاست که در عین اجمال از جامعیت برخوردار است.

ساختار
کتاب از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول «جغرافیا» ترجمه دکتر محمدحسن گنجى و بخش دوم «نقشه جغرافیایى» ترجمه عبدالحسین آذرنگ مى‌باشد.

بخش اول:

تطورات علم جغرافیا به پنج دوره تقسیم و وضعیت این علم در آن مقطع زمانى به خوبى تشریح شده است. آنچه در ذیل ارائه مى‌شود، خلاصه‌اى از مطالب این بخش از کتاب به ترتیب به این شرح است:

اصطلاح جغرافیا عنوان آثار مرینوس صورى (حدود ۷۰- ۱۳۲م) و بطلمیوس قلوذى (حدود ۹۰- ۱۶۸م) در زبان عربى به «صوره الارض» ترجمه شده و عنوان برخى آثار جغرافیدانان مسلمان قرار گرفته است. مسعودى (متوفى ۳۴۵ق) این اصطلاح را به معنى «قطع الارض» (در نوردیدن زمین) دانسته است. به هر حال، این اصطلاح اول بار در رسائل اخوان‌الصفا به معناى «نقشه جهان و اقالیم» به کار رفته است.
مسلمانان، جغرافیا را به منزله علمى که همچون امروز، داراى تعریفى روشن و حدود و چارچوب و محتوایى مشخص باشد، نمى‌شناختند. متون جغرافیایى مسلمانان در میان علوم متعدد پراکنده بود و رساله‌هاى مستقلى که درباره جنبه‌هاى مختلف جغرافیا نوشته مى‌شد، عناوینى مانند «کتاب‌البلدان»، «صوره‌الارض»، «المسالک و الممالک»، «علم‌الطرق» و امثال آن داشت.
پیش از اسلام، دانش جغرافیا نزد اعراب به پاره‌اى تصورات سنتى و قدیمى جغرافیایى یا نام امکنه در عربستان و سرزمین‌هاى مجاور محدود بود.
پس از ظهور اسلام، توسعه سیاسى مسلمانان در افریقا و آسیا فرصتى به آنها داد تا اطلاعاتى جمع‌آورى کرده و تجارب و مشاهدات خود را از سرزمین‌هاى که زیر سلطه آنها قرار داشت، یا در همسایگى امپراتورى مسلمین واقع بود، ثبت کنند.
در آغاز حکومت عباسیان و استقرار بغداد به عنوان پایتخت امپراتورى بود که مسلمانان رفته رفته با جغرافیاى علمى به معناى واقعى آشنا شدند. فتح ایران، مصر، و سند به مسلمانان این فرصت را داد که از موفقیت‌هاى علمى و فرهنگى مردمان این سه مهد تمدن اطلاعات دست اولى کسب کنند، یا به مراکز علمى، آزمایشگاه‌ها، و رصدخانه‌هاى آنها به سهولت دسترسى بیابند.
بیش از نیم قرن مطالعه و آشنایى با جغرافیاى هندى، ایرانى، و یونانى از زمان منصور تا زمان مأمون سبب شد که به طور کلى در تفکر جغرافیایى مسلمانان انقلابى به وجود آید. مفاهیمى نظیر این که زمین گرد است و نه مسطح، و در مرکز عالم قرار دارد، براى اولین بار به گونه‌اى درست و منظم به ایشان عرضه گردید. از آن به بعد آیات قرآنى، و نیز احادیثى که با خلقت جهان، جغرافیا و امثال آن ارتباط پیدا مى‌کرد، فقط بدین منظور مورد استفاده قرار مى‌گرفت که براى آثار جغرافیایى تأیید مذهبى کسب نمایند، یا این که مسلمانان را به تحصیل جغرافیا و نجوم ترغیب کنند. به این ترتیب در اوایل قرن سوم، بنیاد واقعى تدوین آثار جغرافیایى به زبان عربى نهاده شد.
در طول قرن سوم کتاب‌هایى با عنوان عام «المسالک و الممالک» تألیف شد. به احتمال قوى اولین کتاب از این نوع از آن ابن خرداذبه بوده که نخستین نسخه آن در ۲۳۱ق و دومین آن در ۲۷۲ق تهیه شده است. این اثر خود مبنا و سرمشق نویسندگان جغرافیاى عمومى گردید و مورد ستایش فراوان تقریبا تمام جغرافیدانانى قرار گرفت که از آن استفاده کرده‌اند.
یکى از جنبه‌هاى مهم گسترش آثار جغرافیایى مسلمانان، فراهم آمدن کتاب‌هاى مربوط به دریانوردى و سفرنامه‌ها بود که موجب غناى دانش مسلمین درباره جغرافیاى محلى و توصیفى گردید. این امر در نتیجه دو عامل به وجود آمد، اول توسعه سیاسى اسلام و وابستگى دینى، که مسلمانان بدون در نظر گرفتن ملیّت و نژاد نسبت به همدیگر احساس می‌کردند، دوم ازدیاد شگفت‌انگیز فعالیت‌های تجارتى بازرگانان مسلمان.
قرن پنجم را مى‌توان اوج رونق جغرافیاى مسلمانان دانست، لذا در نتیجه باید گفت که در دوره کلاسیک (قرن سوم - پنجم)، دانش جغرافیایى مسلمین، اعم از آنچه از یونانیان و دیگران اقتباس کرده، یا خود از طریق پژوهش و مشاهده و مسافرت به دست آورده بودند، در بالاترین سطح پیشرفت قرار داشت.
از قرن ششم تا دهم (دوره تلفیق)، نشانه‌هاى انحطاط مداوم در جغرافیاى مسلمین به چشم مى‌خورد. جریان امر بسیار آشفته بوده و به استثناى آثار کسانى چون ادریسى و ابوالفداء، سطح عمومى نوشته‌ها در مقام مقایسه با کتب دوره قبل پایین بوده است. روحیه علمى و انتقادى نسبت به موضوع جغرافیا، و تأکید بر اعتبار و اصالت اطلاعات که شاخص کار نویسندگان پیشین به شمار مى‌رفت، جاى خود را به تلخیص و نقل معلومات سنتى و نظرى از کتب نویسندگان گذشته داده بود. این دوره به تعبیرى دوره تلفیق دانش جغرافیا محسوب مى‌شد، و آثار مربوط به آن را مى‌توان به هشت دسته کلّى: جغرافیاى جهان، متون کیهان‌شناسى، معجم‌ها یا فرهنگ‌هاى جغرافیایى، سفرنامه‌ها، متون دریانوردى، آثار نجومى و متون جغرافیاى محلى تقسیم کرد.
بخش دوم:

«خریطه» یا «خارطه»، که در زبان عربى امروز به نقشه جغرافیایى گفته مى‌شود، از Carte فرانسوى گرفته شده است. در زبان عربى قدیم چندین اصطلاح براى نقشه وجود داشته که از آن جمله است: «جغرافیا» یا «جغرافیه»، که به عربى «صورهالارض» و نیز «رسم‌الارض»، «صفهالدنیا»، و جز آنها ترجمه شده است.

از دوران باستان نقشه‌نگارى در خاورمیانه مرسوم بود؛ ولى با ظهور اسلام، به لحاظ مقتضیات سیاسى و ادارى دنیاى رو به گسترش اسلام، توجه ویژه‌اى بدان مبذول گشت. در اوایل قرن سوم هجرى به نخستین نقشه‌هاى عالم به زبان عربى و حاوى جزئیات برمى‌خوریم. آشنایى جهان اسلام در قرن دوم و اوایل قرن سوم با آثار نجومى و جغرافیایى یونانیان، هندیان و ایرانیان چنین کارى را ممکن ساخت. بدین ترتیب از این دوران تا قرن یازدهم، نقشه‌نگارى به صورت علمى انجام مى‌شد و چندین مرحله تکوینى را پشت سرگذاشت که در ادامه این بخش مورد بررسى قرار گرفته است.

«نقشه‌هاى برّى و بحرى ترکان» از دیگر عناوینى است که در آن تأثیرات نقشه‌نگاران ترک بر نقشه‌نگارى اسلامى مورد مطالعه قرار گرفته است. در واقع مى‌توان گفت که آنها میان نقشه نگارى سنّتى اسلامى و نقشه نگارى جدید پلى زدند.

«نقشه‌هاى اعراب از اقیانوس هند» دیگر مطلبى است که به طور خاص به آن پرداخته شده است. دریانوردان مسلمان اقیانوس هند به تکوین شیوه‌اى بومى براى تهیه نقشه‌هاى دریایى با خطوط مدرج نایل آمدند که در آن، مدارات نمایانگر ارتفاع ستارگان بر میزان اصبع، و «نصف‌النهارها» نمایانگر فاصله‌هاى ثابت بوده است.

تشنر در پایان این مقاله چنین مى‌نویسد: «در خاتمه مى‌توان گفت که نقشه‌نگارى اسلامى، به رغم کمبودهاى فنّى آن، همان طور که دانشمندانى چون بیرونى تذکر داده‌اند، در سراسر سده‌هاى میانه وافى به مقصود کشورگشایان، سیّاحان و دانشمندان بوده است. خطاهاى نخستین ادامه یافت، گو اینکه از بعضى جهات، از قبیل نقشه‌هاى منطقه‌اى، نشانه‌هایى از پیشرفت دیده مى‌شود. نفوذ نقشه‌نگارى در عالم اسلام تا قرن یازدهم هجرى/هفدهم میلادى ادامه پیدا کرد و در آن زمان ظاهرا نقشه نگارى جدید جایگزین آن شد».

Author

Editor

Interpreter

Common title

Number of volumes

Persian Title

Publish location

Publication year

Publish number

Publisher

Qr Code

Sect

Scholar

ISBN

Source

Translated

Translated Fields

Is this post suggested?

Rate

View

Votes

تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامی

محمدحسن گنجى (۱۲۹۱-۱۳۹۱ش)، استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی، بنیان‌گذار دانش جغرافیای نوین و هواشناسی، رئیس هواشناسی ایران، رئیس هواشناسی منطقه آسیا و عضو کمیته اجرایی سازمان هواشناسی جهان

ولادت:
در ۲۱ خرداد ۱۲۹۱ش در بیرجند به دنیا آمد. پدرش ابوتراب به‎ ‎کشاورزی و دامپروری اشتغال داشت. وی سه برادر و دو خواهر داشت که چهار نفر‎ ‎آنها در مدارس محلی بیرجند به تدریس اشتغال‎ ‎داشتند.

تحصیلات:
وی پس از طى تحصیلات ابتدایى در مدرسه شوکتیه و به پایان رساندن تحصیلات متوسطه در زادگاه خود، در مهرماه ۱۳۰۹ش به تهران آمد تا حقوق بخواند. ولى در تهران متوجه شد که بیشتر استادان مدرسه عالى حقوق آن زمان، فرانسوى هستند و چون زبان فرانسوى نمى‌دانست به دارالمعلمین عالى رفت که نخستین بنیاد آموزش عالى آن زمان بود. دارالمعلمین عالى، که در ۱۳۰۷ بنیان‌گذارى شده بود، دو گروه «فلسفه و ادبیات» و «تاریخ و جغرافیا» داشت. گنجى در رشته تاریخ و جغرافیا نام‌نویسى کرد و پس از سه سال در ۱۳۱۲ لیسانس آن رشته را دریافت کرد.

از آن‌جا که گنجى در کنکور اعزام به خارج در بخش معلمى تاریخ و جغرافیا مقام اول را به دست آورده بود، در ۲۵ شهریور ۱۳۱۲ همراه با حدود ۹۰ نفر دیگر که ۲۰ نفر از آنان از دانش‌آموختگان دانشسراى عالى بودند، به فرانسه فرستاده شد. چون به زبان انگلیسى آشنایى داشتند، پس از چند روز ماندن در پاریس به لندن فرستادند.  او را بى‌درنگ پس از ورود به انگلستان به دانشگاه ویکتوریا در منچستر معرفى کردند که در آن زمان یکى از پنج دانشگاه معتبر پس از آکسفورد و کمبریج به شمار مى‌آمد. در سال دوم در انگلستان بود که پس از یک سال مطالعه و بررسى رشته‌هاى گوناگون، تصمیم خود را گرفت که در زمینه جغرافیا کار کند و از آن زمان تاریخ براى او در درجه دوم اهمیت قرار گرفت. او در آن سال در گروه تخصصى جغرافیا در دانشگاه منچستر نام‌نویسى کرد و پس از چهارسال توانست لیسانس تخصصى و ممتاز در جغرافیا B.A.Honurs را به دست آورد که برابر کارشناسى ارشد به شمار مى‌آید. وى بار دیگر با استفاده از دو بورس تحصیلى در سال ۱۳۳۱ به منظور تکمیل تحصیلات خود عازم آمریکا شد و در دانشگاه کلارک آمریکا به اخذ درجه دکتراى جغرافیا توفیق یافت. دکتر گنجى پس از پشت سر نهادن رتبه‌هاى علمى و مسئولیت‌هاى دانشیارى، استادى، مدیریت گروه جغرافیا، ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانى و معاونت دانشگاه تهران، بازنشسته گردید. با وجود این، استاد هیچگاه دست از کار نکشید و از سال ۱۳۶۴ با مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامى همکارى خود را آغاز کرد.

وى از سال ۱۳۷۰ به عنوان مشاور رئیس دانشکده علوم زمین، با دانشگاه شهید بهشتى همکارى دارد. از جمله سمت‌هاى دیگر او، ریاست اداره کل هواشناسى ایران، ریاست هواشناسى منطقه آسیا و عضو کمیته اجرایى سازمان هواشناسى جهان است. وى برگزیده همایش طرح سپاس در سال ۸۶ در فرهنگسراى سینا مى‌باشد.

ایشان عضو مادام العمر انجمن جغرافیایى انگلستان، عضو سابق انجمن سلطنتى مردم‌شناسى انگلستان و ایرلند، عضو شوراى عالى آمار، عضو هیئت تحریریه دایرهالمعارف بریتانیا، عضو افتخارى انجمن آمریکایى پیشرفت علوم، عضو شوراى عالى مردم‌شناسى، عضو انجمن جغرافیایى کشورهاى آسیا و آفریقا، عضو کمیته ملى آب‌شناسى یونسکو، عضو هیئت ممیزه دانشگاه تهران، عضو شوراى دانشگاه تهران، عضو کمیسیون همکارى فرهنگى دانشگاهى ایران و فرانسه، عضو کمیته جغرافیایى فرهنگستان ایران، عضو شوراى عالى جغرافیایى وابسته به سازمان جغرافیایى کشور، عضو کمیته برنامه‌ریزى وزارت آموزش و پرورش، عضو هیئت امناى مدرسه عالى بازرگانى رشت، و... بود.

اساتید:
اساتید وى عبارت بودند از: میرزا احمد نراقى، شیخ احمد سلیمانى نراقى، کلنل علینقى وزیرى مفیدالملک، سید رضى حسین (ناظم هندى)، عباس اقبال آشتیانى، ماژور مسعودخان کیهان، بدیع‌الزمان فروزانفر، سید محمدکاظم عصار، دکتر صادق رضازاده شفق، عبدالحسین شیبانى وحیدالملک، دکتر عیسى صدیق، دکتر اسدالله بیژن و...

افتخارات و جوایز:
ایشان در سال ۱۳۵۴ به عنوان استاد ممتاز دانشگاه تهران انتخاب شد. در سال ۲۰۰۱ از سوی سازمان جهانی هواشناسی، دکتر محمدحسن گنجی به عنوان دانشمند برتر جهان و دانشمند سال هواشناسی معرفی شد. در بیست و نهمین کنگره ‏اتحادیه بین‌المللی جغرافیایی در کره‎ ‎جنوبی در سال ۲۰۰۰ نیز به عنوان یکی از ۱۵ جغرافی‌دان ‏برجسته جهان معرفی شد و‎ از سوی سازمان هواشناسی جهانی، جایزه علمی سال را دریافت نمود.‬ ایشان همچنین نشان درجه سه در خدمات دولتى را دریافت کرده است. وى از اوایل انقلاب تا اکنون بالغ بر ۶۳ لوح تقدیر از مراکز آثار و مفاخر علمى، چهره‌هاى ماندگار، انجمن‌هاى علمى جغرافیایى و دانشگاه‌ها دریافت کرده است. وى برگزیده همایش طرح سپاس در سال ۸۶ در فرهنگسراى سینا مى‌باشد.

آثار:
از آثار ایشان مى‌توان به ۱ جزوه درسى، ۱۶ اثر تألیفى، ۶ نقد کتاب، ۱۲ مقدمه کتاب، ۸۰ مقاله علمى، ۱۹ سخنرانى و ۱۴ مقاله به زبان انگلیسى اشاره نمود. آب و هواى ایران، آب و هواى کشورهاى آسیاى مرکزى، آتشفشان سنت هلن، آمار بارندگى در ایران، آثار و نقشه‌هاى جغرافیایى در تمدن اسلامى (ترجمه)، تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامى (ترجمه)، آمایش زمین به صورت یک منبع طبیعى، آمریکا را بشناسید، آموزش جغرافیا، اطلس اقلیمى ایران، اطلس کامل تهران، اکولوژى و اقلیم‌شناسى، انحطاط جغرافیایى شهر بیرجند، ایران، برتراند راسل و جغرافیا، برداشتى جغرافیایى از جمعیت مسلمان جهان، تاثیر آب و هوا در زندگى بشر، تاریخ جغرافیاى اسلامى، تاریخچه جغرافیا در اسلام، تاریخچه نهضت‌هاى پان، ترجمه بشر چیست؟، تغییرات آب و هوا، تغییرات ناگهانى هواى ساحل جنوبى، تقسیمات اقلیمى ایران، جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامى، جغرافیا و آمار، جغرافیاى ایران، جغرافیاى سال پنجم ابتدایى، جغرافیاى سال ششم ابتدایى، جنگ و جغرافیا یا روابط دول بزرگ در اقیانوسیه، خاورمیانه کجا است، خشکسالى در قائنات، دون ژوان ایرانى، روند تحقیقات جغرافیایى در ایران، سازمان هواشناسى جهانى و هواشناسى ایران، سخنى چند درباره هواشناسى، شمه‌اى از خدمات جغرافیایى سازمان جغرافیایى، کلیات جغرافیاى طبیعى، کمک به اقلیم‌شناسى باستانى ایران، لزوم تهیه نقشه‌هاى جغرافیایى، مشخصات جغرافیاى طبیعى ایران، مطالعه اجمالىِ فرهنگ‌هاى جغرافیایى، مطالعه جغرافیاى در خواص جمعیتى امت مسلمان در جهان، مفهوم جغرافیا و روش تدریس و...

وفات:
پروفسور محمدحسن گنجی پدر جغرافیای نوین ایران پنجشنبه‌شب ۲۹ تیرماه سال ۹۱ش در سن ۱۰۰ سالگی درگذشت.

Born

Death

محمد حسن گنجی

محمد حسن گنجی

Born:

Death:

محمد حسن گنجی

Author Books