اسراي اهل بيت(ع) در شام (1)

نویسنده : سيد علي اكبر حسيني كلمات كليدي : تاريخ، امام حسين(ع)، شام، ورود اسرا به شام، سهل بن سعد ساعدي، امام سجاد(ع)، فاطمه بنت الحسين(ع)، يزيد در پی فرمان یزید بن معاویه که به واسطه نامه، از عبیدالله بن زیاد خواسته بود تا اسرا را به همراه سرهای شهدا به دمشق انتقال دهد،[1] عبیدالله دستور داد تا اسرای اهل­بیت(ع) را آماده کرده، در حالی که غل و زنجیر بر گردن امام سجاد(ع) انداخته بودند[2] و حرم رسول خدا(ص) را به مانند اسیران روم و دیلم سوار بر محمل­های برهنه و بدون پوشش و سایبان کرده بودند از شهری به شهری و از منزلی به منزلی حرکت دادند و سپس راهی شام کردند.[3]-[4] ورود اهل بیت(ع) به شام با رسیدن کاروان اسرا به شام، دمشق غرق در شادی و سرور شد. ساکنان شهر به مانند اعیاد بر در و دیوار شهر پرده­های دیبا آویخته بودند و به یکدیگر تبریک می­گفتند و زنانشان دف می­زدند و بر طبل می­کوبیدند.[5] در توصیف چگونگی ورود اسرای اهل­بیت(ع) به شام از یکی از اصحاب پیامبر اکرم(ص) به نام سهل بن سعد ساعدی روایت شده که می­گفت: «در راه بیت­المقدس به شام رسیدم. در آن­جا شهری دیدم پر از درخت با جویبارهای فراوان؛ در و دیوارش با پرده­های دیبا آذین بسته شده بود و مردم گرم شادی و سرور بودند و زنان نوازنده را دیدم که دف و طبل به دست، می­نوازند. با خود گفتم گویا اهل شام عیدی دارند که ما نمی­دانیم. [در همین فکرها بودم که] به گروهی از مردم دمشق برخوردم که مشغول صحبت بودند، پس به آنان گفتم: «آیا شما عیدی دارید که ما نمی­دانیم؟» گفتند: «پیرمرد؛ به نظر غریب می­نمایی.» گفتم: «آری؛ من سهل ساعدی هستم که رسول خدا(ص) را دیده و احادیث او را می­دانم.» گفتند: «ای سهل آیا در شگفت نیستی که چرا از آسمان خون نمی­بارد و زمین اهلش را فرو نمی­برد؟» گفتم: «مگر چه شده است؟» گفتند: «ای سهل، سر حسین(ع) را از عراق به هدیه می­آورند.» گفتم: «عجبا سر حسین(ع) را می­آورند و این مردم چنین شادمانی می­کنند؟ از کدام دروازه وارد می­شوند؟» گفتند: «از دروازه ساعات.»[6] هنوز گفتگوهایمان به پایان نرسیده بود که دیدم بیرق­ها یکی پس از دیگری از راه می­رسند. پس مردی را دیدم که سری بر نیزه داشت که سیمایش بسیار شبیه سیمای رسول خدا(ص) بود و از پی آن دختری را دیدم که بر شتری برهنه و بی­محمل سوار بود. خود را شتابان به او رساندم و گفتم: «دخترم شما کیستی؟» گفت: «سکینه دختر حسین(ع)» گفتم: «آیا از من کاری ساخته است؟ من سهل بن سعد هستم که جدت را دیده سخن او را شنیده­ام» گفت: «ای سهل اگر برای تو ممکن است بگو تا این سرها را از اطراف ما کنار ببرند تا مردم به تماشای این سرها مشغول شده کمتر به حرم رسول خدا(ص) نگاه کنند.» سهل ساعدی می­گوید: «من خود را به حامل آن سر شریف رساندم و گفتم: «آیا برای تو ممکن است که برای حاجتی که من به تو دارم چهل دینار زر سرخ (چهار صد دینار) بگیری و حاجت مرا بپذیری؟» گفت: «حاجتت چیست؟» گفتم:«این پول­ها را بگیر و این سر را جلوتر و دور از این زنان ببر.» آن مرد پذیرفت و پول­ها را گرفت و آن سر را از زنان اهل حرم دور کرد.»[7] پس از ورود اسرا به دمشق، آنان را وارد مسجد جامع شهر کردند و در کنار پلکان مسجد -­ جایی که اسرا را برای دیدن مردم نگه می­داشتند- نگه داشتند و منتظر ماندند تا یزید به آنان اجازه ورود به مجلس بدهد. در این هنگام پیرمردی به آنان نزدیک شد و گفت: «خدای را سپاس که شما را هلاک کرد و مردم را از ستم شما آسوده ساخت و امیرمؤمنان را بر شما چیره ساخت.» امام سجاد(ع) به آن مرد فرمود: «ای پیرمرد آیا قرآن خوانده­ای؟» گفت: «بله خوانده­ام» امام(ع) فرمود: «آیا این آیه قرآن را خوانده­ای؟ «قل لا أسئلکم علیه أجراً إلّا المودّة فی القربی؛ بگو من هیچ پاداشی از شما برای رسالتم در خواست نمی­کنم، جز دوست داشتن نزدیکانم[اهل بیتم].»»[8] پیرمرد گفت: «آری آن را خوانده­ام.» امام(ع) فرمود: «خویشان و نزدیکان پیامبر(ص) ماییم که خداوند دوستی ما را مزد رسالت خویش قرار داده است.» حضرت(ع) فرمود: «آیا آیه «و ءات ذوی القربی حقه؛ و حق نزدیکان را بپرداز.»[9] را در قرآن خوانده­ای؟» پیرمرد گفت: «آری آن را نیز خوانده­ام.» امام(ع) فرمود: «ای پیرمرد خویشان رسول خدا(ص) ماییم.» بار دیگر امام(ع) پرسید: «ای پیرمرد آیا این آیه از قرآن را خوانده­ای؟ «واعلموا أنّما غنمتم مّن شیءٍ فأنّ لله خمسه وللرّسول ولذی القربی و الیتمی و المسکین وابن السّبیل .... بدانید هر گونه غنیمتی که به دست آوردید، خمس آن برای خدا و برای پیامبر(ص) و برای ذی­القربی و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه (از آن­ها) است...»»[10] گفت: «این آیه را هم خوانده­ام.» امام(ع) فرمود: «بدان که منظور از ذوی­القربی در این آیه ما هستیم.» باز امام(ع) پرسیدند: «آیا این آیه از قرآن را هم خوانده­ای که «انّما یرید الله لیذهب عنکم الرّجس أهل البیت و یطهّرکم تطهیراً، خداوند فقط می­خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت(ع) دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.»»[11] پیرمرد گفت: «این آیه را هم خوانده­ام.» امام(ع) فرمود: «منظور از اهل بیتی که خداوند آنان را از رجس و پلیدی پاک کرد ماییم.» در این هنگام پیرمرد اندکی خاموش شد و در حالی که از گفته­هایش پشیمان شده بود، سرش را به آسمان بلند کرد و گفت: «پروردگارا من به پیشگاه تو از آن چه گفته­ام و از دشمنی با آل محمد(ص) توبه می­کنم و از دشمنان خاندان محمد(ص) از انس و جن بیزاری می­جویم.»[12] نقل شده که جاسوسان جریان این واقعه را به اطلاع یزید رساندند و او دستور قتل آن پیرمرد را صادر کرد.[13] ورود اهل بیت(ع) به دربار یزید با ورود اسرا به شام یزید بار عام داد.[14] به دستور او شامیان مجلس بزرگی که در آن بسیاری از اشراف و اعیان و شخصیت­های برجسته شام حضور داشتند ترتیب دادند، آن­گاه یزید در این مجلس نشست و همه بزرگان شام را فرا خواند و پیرامون خود نشاند.[15] سپس دستور داد تا اسرا را وارد کنند. چون اسرا به در قصر رسيدند، محفر بن ثعلبه -که از سوی عبیدالله بن زیاد مأمور انتقال اسرا از کوفه به شام بود-[16] با صدای بلند گفت: «اين محفر بن ثعلبه است كه مردمان پست نابكار را نزد اميرالمؤمنين آورده است!!» امام سجاد(ع) فرمود: «آن كس كه مادر محفر زائيده پست‏تر و بد نهادتر است.»[17] نقل شده که امام سجاد(ع) اولین نفر از اسرا بود که بر یزید بن معاویه وارد شد، عمال یزید در حالی که دستانش را به گردنش بسته بودند، ایشان را وارد قصر کردند. سپس سایر اسرا و زنان اهل بیت(ع) را در حالی که با ریسمان به هم بسته بودند، وارد مجلس کردند.[18] پس از ورود اهل بیت(ع) به مجلس یزید، امام(ع) خطاب به او فرمود: «ای یزید تو را به خدا قسم چه گمان می­بری اگر رسول خدا(ص) ما را چنین به بند می­دید.»[19] نقل شده که فاطمه -دختر امام حسین(ع)- نیز فریاد زد: «ای یزید آیا دختران رسول خدا(ص) باید چنین به اسیری بروند؟»[20] پس یزید به ناچار فرمان داد ریسمان را گردن آنان برداشتند. در این هنگام خدمتگزاران یزید سر امام حسین(ع) را در تشتی از طلا قرار دادند،[21] و رو به روى يزيد نهادند يزيد با دیدن سر گفت: «یفلّقن هاماً من رجال اعزه علینا و هم کانوا اعقّ و اظلما سرهایی را شکافتیم از کسانی که عزیز بودند و آن­ها آزار دهنده­تر و ستمکارتر بودند.»[22] يحيى بن حكم برادر مروان بن حكم كه نزد يزيد نشسته بود گفت: «لهام بجنب الطف ادنی قرابه من ابن­زیاد العبد ذی­النسب الوغل امیه[23] امسی نسلها عدد الحصی و بنت رسول الله لیست بذی نسل به درستی که سرهایى كه در كنار طف [از بدن جدا شدند] در خويشاوندى از پسر زياد - بنده‏اى كه داراى نژاد پستى است- به ما نزديكتر بودند. اميه، دودمانش به شماره ريگ­ها است، اما از دختر رسول خدا(ص) نسلی باقی نمانده است.» يزيد بر سينه يحيى کوبید و گفت: «خاموش باش. [در چنين وقتى بر كمى فرزندان فاطمه دريغ و افسوس مي­خورى؟]»[24] سپس یزید رو به اهل مجلس کرد و گفت: «می­دانید از چه روی این حادثه (شهادت امام حسین(ع)) برای صاحب این سر اتفاق افتاد؟ این سر بر من فخر می­فروشد و می­گوید: «پدرم بهتر از پدر یزید و مادرم بهتر از مادر او و جدم بهتر از جد یزید است و خودم بهتر از یزیدم و همین امر او را به کشتن داده است؛ اما این که می­گوید پدرم بهتر از پدر یزید است، پدرم با پدرش احتجاج کرد و خداوند به نفع پدر من و زیان پدر او حکم داد؛ اما این که مادرش بهتر از مادرم است، به خدا سوگند راست می­گوید فاطمه(س) دختر رسول خدا(ص) از مادر من بهتر است؛ اما سخن او که جدش بهتر از جد یزید است، هیچ کس نیست که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشد و بگوید که او از محمد(ص) بهتر است؛ اما این که می­گوید او خود بهتر از من است، شاید این آیه قرآن را نخوانده است که: «قل اللّهم مالک الملک تؤتی الملک من تشاء و تنزع الملک ممّن تشاء و تعزّ من تشاء و تذلّ من تشاء بیدک الخیر إنّک علی کلّ شیءٍ قدیر؛ بگو: بارالها مالک حکومت­ها تویی به هر کس بخواهی حکومت می­بخشی و از هر کس بخواهی حکومت را می­گیری هر کس را بخواهی عزت می­دهی و هر که را بخواهی خوار می­کنی تمام خوبی­ها به دست توست تو بر هر چیزی قادری.»»[25]-[26] سپس رو به امام سجاد(ع) کرد و گفت: «اى پسر حسين(ع) پدرت رابطه خويشاوندى خود را نادیده گرفت و توجهی به مقام و منزلت من نکرد و در سلطنت با من به نزاع برخاست، پس خدا با او چنان كرد كه ديدى.» امام(ع) فرمود: «ما أصاب من مّصیبةٍ فی الأرض و لا فی انفسکم إلاّ فی کتبٍ مّن قبل أن نّبرأها إنّ ذلک علی الله یسیرً؛ هیچ مصیبتی (ناخواسته) نه در زمین و نه در وجود شما روی نمی­دهد، مگر این که همه­ی آن­ها قبل از آن که زمین را بیآفرینیم در لوح محفوظ ثبت است و این امر برای خدا آسان است.»[27] يزيد به پسرش خالد گفت: «پاسخش را بده» خالد نمی­دانست چه بگويد، پس يزيد گفت: «و ما اصابتکم من مصیبه فبما کسبت ایدیکم و یعفوا عن کثیر؛ هر مصیبتی که به شما می­رسد به خاطر اعمالی است که انجام داده­اید و بسیاری را نیز خداوند عفو می­کند»[28]-[29] در این هنگام مردی شامی از جای برخاست و گفت: «بگذارید او را بکشم حضرت زینب(س) امام(ع) را در آغوش گرفت تا مانع از انجام احتمالی این عمل شود.»[30] سپس یزید زنان و كودكان اهل بیت(ع) را پیش خوانده پيش روى خود نشانيد. در این هنگام مردى سرخ رو از میان مردم شام برخاسته گفت: «اى اميرالمؤمنين اين دخترك (فاطمه بنت الحسین(ع))[31] را به من ببخش.» فاطمه به عمه‏اش زينب(س) پناه برد. زينب(س)[32] به آن مرد شامى گفت: «به خدا قسم دروغ گفتى و از خود پستی به خرج دادى، به خدا نه تو و نه یزید اجازه چنین کاری را ندارید.» يزيد عصبانی شد و گفت: «دروغ گفتى می­توانم چنین کاری را انجام دهم و اگر بخواهم این کار را خواهم کرد.» زينب(س) گفت: «به خدا قسم هرگز خداوند چنین قدرت و سلطه­ای را به تو نداده است؛ مگر این که از دين ما خارج شوی و به آئين ديگرى درآیى.» يزيد به شدت خشمگین شد و گفت: «با من چنين سخن می­گویى؟ این پدر و برادرت بودند که از دین خارج شده­اند» زينب(س) فرمود: «تو و پدرت و جدت به دين خدا و آیين پدر و برادر من هدايت شده‏اید؛ اگر مسلمان باشید.» يزيد فریاد زد: «دروغ گفتى اى دشمن خدا.» زينب(س) فرمود: «تو اكنون امير و فرمانروائى و از روی ستم دشنام می­دهى، و بر ما برتری می­جویی.» گویا يزيد از سخنان آن بانو شرمسار گردید، پس سر به زیر افکند و خاموش شد.[33] آن مرد شامی بار ديگر برخاست و از یزید فاطمه را طلب کرد. يزيد فریادی کشید و به او گفت: «دور شو؛ خدا مرگ به تو ببخشد.»[34] سپس یزید چوبدستی­اش را به دست گرفت و در حالی که با آن بر لب و دندان امام(ع) می­زد، این اشعار ابن زبعری را به زبان جاری ساخت: «لعبت هاشم بالملك فلا خبر جاء ولا وحى نزل لَيت أشياخى ببدر شهدوا جزع الخزرج من وَقع الأَسَل لَأَهَلّوا واستَهَلّوا فَرَحا ولقالوا يا يزيد لا تُشَل فجزيناهم ببدر مثلاً وأقمنا مثل بدر فاعتدل لَست من خِندف إن لَم أنتقم من بنى أحمد ما كان فعل[35] هاشم پادشاهی را به بازی گرفت وگرنه نه خبری از خدا رسید و نه وحی­ای فرود آمد. کاش بزرگان قومم که در بدر کشته شدند، زنده بودند و می­دیدند که طایفه خزرج چگونه از شمشیرها و نیزه­های ما به فریاد آمدند، و شادی می­کردند و دیگران را در شادی­شان شرکت می­دادند و می­گفتند: یزید دستت شکسته مباد. ما انتقام خویش در جنگ بدر را از آنان گرفتیم و [سواران و بزرگانشان را کشتیم] و این با کشتگان ما در بدر برابر شد. من از نسل خندف(عتبه) نیستم، اگر از فرزندان احمد انتقام نگیرم.»[36]-[37] در این هنگام که یزید با چوبدستی بر لب و دندان امام(ع) می­زد و به ابیات ابن­زبعری تمثل می­جست، یکی از اصحاب رسول خدا(ص) به نام ابوبرزه اسلمی به او اعتراض کرد و گفت: «چوبدستی­ات را بردار به خدا قسم من بارها دیده­ام که رسول خدا(ص) لبش را بر لبان این سر نهاده بود و آن را می­بوسید.» یزید عصبانی شد و دستور داد تا او را از مجلس بیرون انداختند.[38] [1]. الطبری، محمد بن جریر؛ تاریخ الأمم و الملوک (تاریخ الطبری)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، 1967، ج 5، ص 463 و ابن­اثیر، علی بن ابی­الکرم؛ الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر - داربیروت، 1965، ج 4، ص 84. [2]. البلاذری، احمد بن یحیی؛ انساب الاشراف، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، 1977، ج 3، ص 214 و الطبری، همان، ص 460 و شیخ مفید؛ الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید، 1413، ج 2، ص 119 و ابن­اثیر، همان، ص 84. [3]. الکوفی، ابن­اعثم؛ الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، چاپ اول، 1991، ج 5، ص 127 و الخوارزمی، الموفق بن احمد؛ مقتل الحسین(ع)، تحقیق و تعلیق محمد السماوی، قم، مکتبة المفید، بی­تا، ج 2، ص 55 - 56. [4]. فرستادن اسرای اهل بیت(ع) با چنان وضع رقت باری، چنان قلب ابن­عباس را جریحه دار ساخت که او را بر آن داشت تا طی نامه­ای خطاب به یزید به او اعتراض کرده چنین بنویسد: «بدان که از عجیب­ترین عجائب در روزگار تو این بود که دختران عبدالمطلب و کودکان خرسالش را مانند اسیر در شام بردی تا به مردم نشان دهی که بر ما چیره شده­ای و بر ما حکم می­رانی. به خدا سوگند اگر تو از زخم شمشیر من در امان باشی یقین بدان که روز و شب از دست زخم زبانم آسوده نخواهی بود... الیعقوبی، احمد بن ابی­یعقوب؛ تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر، بی­تا، ج 2، ص 250 و الخوارزمی، همان، ص 78 - 79. [5]. الخوارزمی، همان، ص 60. [6]. برخی از منابع ورود اسراء به شام را از دروازه توماء دانسته­اند. ابن­اعثم، پیشین، ص 129 - 130. [7]. الخوارزمی، پیشین، ص 60 - 61 و مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الاطهار، تهران، اسلامیه، بی­تا، ج 45، ص 127 - 128. [8]. سوره شوری، آیه/23. [9]. سوره اسراء، آیه/26. [10]. سوره انفال، آیه/41. [11]. سوره احزاب، آیه/33. [12]. ابن­اعثم، پیشین، ص 130 و الخوارزمی، پیشین، ص 61 - 62 و سید بن طاوس؛ اللهوف فی قتلی الطفوف، قم، انوار الهدی، چاپ اول، 1417، ص 176 - 178 و الطبرسی، احمد بن علی؛ الاحتجاج، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، 1403، ج 2، ص 306 - 307. [13]. سید بن طاوس، همان، ص 178. [14]. الطبری، پیشین، ص 465 و ابن­اثیر، پیشین، ص 85. [15]. الطبری، همان، ص 461 و الخوارزمی، پیشین، ص 61 و ابن­الجوزی، عبدالرحمن بن علی؛ المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1992،ج 5، ص 342. [16]. البلاذری، پیشین، ص 214 و الطبری، همان، ص 460 و شیخ مفید، پیشین، ص 119 و ابن­اثیر، پیشین، ص 84. [17]. شیخ مفید، همان، ص 119 و الطبرسی؛ اعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه، چاپ سوم، 1390ق، ج 1، ص 473. [18]. شیخ مفید، همان، ص 119 - 120 و الخوارزمی، پیشین، ص 62 و الطبرسی، اعلام الوری، همان، ص 474 و سید بن طاوس، پیشین، ص 178. [19]. ابن­سعد؛ الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، طائف، مکتبة الصدیق، چاپ اول، 1993، خامسه1، ص 488 و سید بن طاوس، همان، ص 178 و ابن­اثیر، پیشین، ص 86 و حلی، ابن نما؛ مثیر الاحزان، قم، مدرسه امام مهدی(عج)، 1406، ص 99. [20]. المغربی، القاضی النعمان؛ شرح الاخبار، تحقیق السید محمد الحسینی الجلالی، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1414، ج 3، ص 268 و الدینوری، ابن­قتیبه؛ الامامه و السیاسه، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، 1990، ج 2، ص 13 و الطبری، پیشین، ص 464 و برای مطالعه بیشتر رجوع شود به: ابن­اثیر، همان، ص 86 و ابن­نما، همان، ص 99 که ابن­سعد در کتابش نام این دختر را سکینه نام برده است. ابن­سعد، پیشین، ص 488. [21]. ابن­اعثم، پیشین، ص 128 و الخوارزمی، پیشین، ص 57. [22]. البلاذری، پیشین، ص 213 و الطبری، پیشین، ص 463 و ابن­اعثم، همان، ص 128 و برای مطالعه بیشتر رجوع شود به: شیخ مفید، پیشین، ص 119 و الخوارزمی، همان، ص 57. [23]. برخی از منابع به جای نام "امیه"، نام "سمیه" را عنوان کرده­اند. الطبری، پیشین، ص 460 و ابن شهرآشوب؛ مناقب آل ابیطالب، قم، علامه، 1379ق، ج 4، ص 114و سبط بن جوزی؛ تذکرة الخواص، قم، شریف رضی، 1418، ص 236. [24]. الطبری، همان، ص 460 - 461 و شیخ مفید، پیشین، ص 119 - 120 و الطبرسی، اعلام الوری، پیشین، ص 474 و ابن شهر آشوب، همان، ج 4، ص 114. [25]. سوره آل عمران، آیه/26. [26]. ابن­اعثم، پیشین، ص 128 - 129 و الخوارزمی، پیشین، ص 57 و الطبری، پیشین، ص 463 - 464 و ابن­اثیر، پیشین، ص 85. [27]. سوره حديد، آيه/22. [28]. سوره شورى آيه/30. [29]. الطبری، پیشین، ص 461 و ابن­اعثم، پیشین، ص 130 - 131 و شیخ مفید، پیشین، ص 120 و برای مطالعه بیشتر رجوع شود به: طبرسی، پیشین، ص 474 و ابن الجوزی، پیشین، ص 343. [30]. الاصفهانی، ابوالفرج؛ مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی­تا، 1992، ص 120. [31]. برخی از منابع این دختر را فاطمه بنت علی(ع) عنوان کرده­اند. البلاذری، پیشین، ص 217 و الطبری، پیشین، ص 461. [32]. برخی دیگر از منابع گوینده این سخن را امام سجاد(ع) معرفی کرده­اند. گفت الطبقات الکبری، پیشین، ص 489 و القاضی النعمان، پیشین، ص 252. [33]. الطبری، پیشین، ص 461 - 462 و الخوارزمی، پیشین، ص 62 و شیخ مفید، پیشین، ص 121 و برای مطالعه بیشتر رجوع شود به: سید بن طاوس، پیشین، ص 187 و ابن­اثیر، پیشین، ص 86 و الطبرسی، الاحتجاج، پیشین، ص 310. [34]. الطبری، همان، ص 462 و شیخ مفید، همان، ص 121 و الطبرسی، اعلام الوری، پیشین، ص 475 و الطبرسی، الاحتجاج، همان، ص 310. [35]. این اشعار، اشعار ابن­زبعری است که در روز احد و به هنگام شهادت حمزه آن را سروده است اما یزید ابیاتی را بدان اضافه کرده بود. ابن­اعثم، پیشین، ص 129 و الخوارزمی، پیشین، ص 59 و ابن­جوزی، پیشین، ص 235. [36]. به روایتی یزید ­گفت: داستان ما و این سر داستان شعر حصین بن حمام مری است که می­گفت: «یفلّقن هاماً من رجال اعزه علینا و هم کانوا اعقّ و اظلما سرهایی را شکافتیم از کسانی که عزیز بودند و آن­ها آزار دهنده­تر و ستمکارتر بودند.» الطبری، پیشین، ص 465 و الخوارزمی، همان، ص 58 و ابن­اثیر، پیشین، ص 85 و ابن­الجوزی، همان، ص 342. [37]. الطبرسی، الاحتجاج، پیشین، ص 307 و با اختلاف در ابن­اعثم، پیشین، ص 129 و الخوارزمی، همان، ص 58 و ابن شهرآشوب، پیشین، ص 114. [38]. الطبری، پیشین، ص 465 و ابن­اعثم، همان، ص 129 و الخوارزمی، همان، ص 57 و برای مطالعه بیشتر رجوع شود به: سید بن طاوس، پیشین، ص 179 - 180 و ابن­اثیر، پیشین، ص 85 و ابن­جوزی، پیشین، ص 235. http://www.pajoohe.com