سیری در زندگی امام حسن عسکری ع

محقق :مهدی رحمانی امام حسن عسکری علیه السلام یازدهمین پیشوای شیعیان، و پدر بزرگوار حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، در سال ۲۳۲هـ /۸۴۵م چشم به جهان گشود، پدر بزرگوارش امام دهم حضرت هادی علیه السلام و مادرش، بانوی پارسا و شایسته «حدیث» یا «حدیثه»[۱] و در برخی منابع نامش را «سوسن»[۲] و «عسفان»[۳] یاد کرده‌ اند. از مشهورترین القاب امام عسکری علیه السلام می‌ توان به «الصّامت»، «الهادی»، «الرّفیق»، «الزّکی»، «النقی» و «الخالص» اشاره کرد.[۴] «ابن الرضا» لقبی است که امام جواد علیه السلام و امام عسکری علیه السلام هر دو به آن شهرت یافته‌ اند.[۵] امام عسکری علیه السلام قریب به ۶ سال امامت مسلمین را عهده‌ دار بودند و در طول این مدت نسبت به هدایت مردم و حفظ جان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف زحمات زیادی را متحمل شدند. حاکمان دوران امام عسکری حاکمان دوران امام عسکری علیه السلام که بیشترین فشار را به حضرت وارد می‌کردند، عبارتند از: ۱- المعتزّ بالله (۲۵۲-۲۲۵هـ ) ۲- المهتدی بالله (۲۵۵-۲۵۶هـ) ۳- المعتمد بالله (۲۵۶-۲۷۹هـ ) امام علیه السلام در این دوران به صورتپنهانی و با اجرای اصل «تقیه»، با سیستم سازمان وکالت امور شیعیان را دنبال می‌ فرمودند. امام عسکری علیه السلام، در سال ۲۴۳هـ با فشار متوکل عباسی به سامراء منتقل شد[۶]، چون تصوّر عباسیان این بود که ممکن است امامان، همانند سایر علویان، با داشتن هوادارانی چند دست به قیام بزنند. لذا حضور آنها در مرکز خلافت، مانع از چنین اقدامی می‌ شود. اقامت طولانی امام عسکری علیه السلام در سامراء جز نوعی بازداشت از طرف خلیفه قابل توجیه نیست؛ به طوری که حضرت مجبور بودند هر دوشنبه و پنجشنبه به دارالخلافه رفته و حضور خود را اعلام نماید[۷] ازطرفی هم تنها پیروان و شیعیان خاص می‌توانستند با آن حضرت ارتباط داشته باشند.[۸] امام عسکری علیه السلام اگر چه بسیار جوان و تحت مراقبت جاسوسان و عاملان خلیفه بود ولی به دلیل موقعیت بلند علمی و اخلاقی شهرت فراوانی پیدا کرده بودند، حتی روزهایی که حضرت به مقر خلافت می‌ رفت، درطول مسیر حضرت، که مملو از مردم و بسیارشلوغ بود، مردم به احترام ساکت می‌ شدند و جمعیت با شور و شعف بسیار به امام علیه السلام اظهار ارادت می‌ کردند.[۹] اوضاع سیاسی، اجتماعی عصر امام عسکری علیه السلام در این زمان شیعیان به صورت یک قدرت عظیم در عراق مطرح بود و علناً با حاکمان عباسی مخالفت می‌ کردند و حاکمان عباسی نیز، توجه و فشار خود را معطوف امامان علیهم السلام شیعه و پیروان آنان کرده بودند. از یک سو عباسیان می‌ دانستند که مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف در نسل امام عسکری علیه السلام خواهد بود لذا با گسترش جاسوسان خود مراقب وضع زندگی امام علیه السلام بودند؛ حتی در زمان معتز امام علیه السلام بازداشت و روانه زندان شده بود و به «سعید حاجب» مأموریت داده بود تا امام علیه السلام را به سوی کوفه ببرد و در بین راه حضرت را به شهادت برساند ولی پس از سه روز همراهان وی، خود او را به هلاکت رساندند.[۱۰] «مهتدی» هم تصمیم به قتل امام علیه السلام گرفت ولی موفق به اجرای آن نشد. از سوی دیگر، امام عسکری علیه السلام باید زمینه را برای امامت فرزندش و آمادگی مردم برای ورود به عصر غیبت را فراهم می‌ کردند، که با فشار و محدودیت‌ های حاکمان عباسی کار بسیار دشواری بود البته این زمینه سازی از قبل توسط امامان گذشته انجام گرفته بود ولی در زمان امام عسکری علیه السلام جلوه بیشتری می‌ یافت زیرا امام علیه السلام با وجود تأکید بر تولد حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، او را تنها به شیعیان و مریدان خاص نشان داده بود و تماس مستقیم شیعیان، با خود آن حضرت، روز به روز محدودتر و کمتر می‌ شد. بخشی از فعالیتهای امام حسن عسکری علیه السلام ۱/ رساله‌ها و نامه ها رساله‌ها و نامه هایی از امام حسن عسکری علیه السلام در تاریخ ثبت شده است که آنها را برای شیعیان، برخی مناطق شیعه نشین، یا افراد عادی فرستاده اند حتی زمانی که در حصر عباسیان بودند و در نامه‌ ها ضمن اشاره به معارف دینی و لزوم انجام احکام الهی، بسیاری از مسائل لازم و ضروری را یادآوری یا بر انجام برخی کارها پافشاری کرده اند که برای نمونه، می‌توان از نامه امام عسکری علیه السلام به علی بن حسین بابویه اشاره نمود که امام در این نامه برای ایشان دعا نمودند و خداوند دعای ایشان را مستجاب نموده و شیخ صدوق را به او عطا کرده است.[۱۱] ۲/ تأسیس حوزه علمیه یکی از دغدغه‌های اصلی امامان شیعه حفظ شیعان و تربیت نیرو بوده است امام عسکری علیه السلامبا تأسیس مرکز علمی در پی تربیت نیرو بر آمده و شاگردان والامقام و ارجمندی تحویل جامعه داده اند مانند احمد بن اسحاق قمی، عثمان بن سعید عمری، حسین بن روح (هر دو از نواب اربعه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف) عبدا...بن جعفر حمیری مؤلف کتاب الغیبه و الحیره از کارگزاران نواب اول و دوم بوده است. البته هدف امام عسکری عجل الله تعالی فرجه الشریف ضمن تشویق نشر دهندگان و نگهبانان فرهنگ اهل بیت علیه السلام، آنان را به مناطق مختلف شیعه نشین اعزام کرده تا ضمن پاسخ گو بودن به شبهات، ارتباط با شیعیان را حفظ نمایند. ۳/ مبارزه با انحرافات و شبهات بخشی از فعالیت‌های علمی امام حسن عسکری علیه السلام مربوط به موضع گیری‌ های قاطع ایشان در برابر اندیشه‌های انحرافی صوفیان، واقفه، مفوضه و... بود که حضرت با صراحت موضع گرفته و ضمن باطل و دروغ دانستن آنان شیعیان را از انحراف حفظ می‌ نمودند و مناظره با کسانی که عقائد باطل داشتند و مردم را دچار شک و تردید می‌نمودند؛ مانند مقابله با راهب نصرانی ومناظره و گفتمان با فیلسوف معروف عراقی بنام یعقوب بن اسحاق کندی.[۱۲] [۴/ ساماندهی و تقویت سازمان وکالت] این سازمان‌ همان نظام ارتباط امام با شیعیان بود که از عصر امام صادق علیه السلامشکل گرفته و در طی ده‌ها سال فعالیت مخفی خود را ادامه داده بود در زمان امام عسکری علیه السلام چون شیعه رفته رفته به عصر غیبت نزدیک می‌ شد لذا امام عسکری علیه السلام راه را برای حرکت سازمان وکالت در مسیر خودش هموار نموده بود ایشان همانند پدر بزرگوارش وکلای ارشدی را برای نواحی مختلف نصب نموده تا بر کار سایروکلا نظارت داشته باشند علاوه بر این عثمان بن سعید عمری را به‌ عنوان وکیل الوکلای خود معرفی نمود تا همه وکلا به او مراجعه کنند.[۱۳]البته انجام تمام امور با تاکتیک و سیاست تقیه و رازداری صورت می‌ گرفت. ۵/ توجه ویژه به شیعیان با اینکه امام عسکری علیه السلام تحت حفظ ونظارت مأموران عباسی بود و شیعیان تشنه دیدار آن حضرت بودند با این اوصاف حضرت به همه تأکید می‌کردند جهت حفظ اتحاد و انسجام میان شیعیان با سیاست تقیه از همدیگر محافظت نمایند و خودشان هم نسبت به حفظ شیعیان حساسیت ویژه ای داشتند. امام برای اینکه شیعیانش شناخته نشوند به آنها دستور داد، در روزی که ایشان می‌ خواهند برای دیدار با معتمد عباسی از منزل خارج می‌ شوند به آن حضرت سلام نکرده حتی با دست به ایشان اشاره نکنند چرا که در امان نخواهند بود.[۱۴] ۶/ زمینه سازی برای ورود شیعه به عصر غیبت مسأله آماده سازی شیعه برای ورود به عصرغیبت و ایجاد ذهنیت لازم برای قبول مسأله غیبت و آمادگی برای دوری از امام معصوم علیه السلام ومحرومیت از ارتباط مستقیم با او، امری بود که از عصر پیامبر اعظم صل الله علیه و آله و سلم شروع و در عصر هریک از امامان علیه السلام شیعه به طور مستمر ادامه یافت و هر امام شیعه به نوبه خود؛ با توجه به نزدیک بودن عصر غیبت، نسبت به مسأله غیبت تأکید می‌ فرمودند و از سوی دیگر نسبت به انکار وجود امام علیه السلام و انحراف حاصل از غیبت امام معصوم علیه السلام به شیعیان هشدار می‌ دادند. امام حسن عسکری علیه السلام در همین راستا اقداماتی انجام دادند؛ نظیر: الف) مطلع کردن شیعیان نسبت به تولد فرزندش مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از آن جا که به دلیل جاسوسان و دشمنان، ولادت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بصورت مخفی انجام گرفته بود و بیم آن بود که شیعیان در شناخت آخرین حجت به گمراهی روند. لذا امام عسکری علیه السلام به طرق مختلف شیعیان را نسبت به وجود فرزندش مطلع می‌ کردند. احمدبن اسحاق که از بزرگان شیعه می‌ باشد، می‌گوید خدمت امام حسن عسکری علیه السلام شرفیاب شدم تا از ایشان در مورد امام بعد از ایشان سؤال کنم که آن حضرت با شتاب به درون خانه رفت و بازگشت در حالی که پسری سه سال که رویش مانند ماه تمام می‌ درخشید بر دوش خویش داشت[۱۵] همچنین محمدبن عثمان دومین نائب نقل می‌ کند که به همراه چهل نفر از شیعیان نزد امام عسکری علیه السلامگردهم آمدیم و آن حضرت فرزندش را به ما نشان داد.[۱۶] گفتنی است که حضرت بارها برای فرزندش عقیقه[۱۷] نمودند تا ضمن اجرای برنامه و سنت اسلامی به دیگران بفهماند که از وی فرزندی باقی است ب) ارجاع سؤالات افراد به فرزندش حضرت امام حسن عسکری علیه السلام محل مراجعه سؤالات شیعیان و نمایندگان خود بود و حضرت برای آماده سازی شیعیان، برخی از سؤالات مراجعه کنندگان را به فرزندش محول می‌ کردند؛ برای نمونه به روایتی اشاره می‌ کنیم: سعدبن عبدالله قمی به همراه احمدبن اسحاق قمی نقل می‌ کنند که نزد امام یازدهم علیه السلام شرفیاب شدیم و سؤالات خود را با ایشان در میان گذاشتیم و حضرت به فرزندش اشاره کرد و فرمود: از نور چشمم سؤال کن و فرزند حضرت رو به من کرده و فرمود: هرچه می‌خواهی سؤال کن.[۱۸] به نوعی حضرت امام عسکری علیه السلام در پی معرفی جانشین خود بوده‌ اند. ج) کاهش ارتباط مستقیم با شیعیان امام حسن عسکری علیه السلام چون در حصر و کنترل حکام عباسی بودند و هم به لحاظ آن که در عصری نزدیک عصر غیبت می‌ زیستند، غالباً پنهان بوده و غالب امور و ارتباط آنان با شیعیان از طریق مکاتبات، توقیعات و وکلاء انجام می‌ گرفت تا آنان آمادگی دوران غیبت را بیابند. د) دعا بری ولی امر منتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف حضرت امام عسکری علیه السلام در دعایی برای حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از خداوند برایش چنین دعا می‌ کند: «... خداوندا او را از شر هر تجاوز کار و طغیانگر و از شر همه آفریدگانت نگه دار و او را از پیش رویش و از پشت سر و از سمت راست و چپش حفظ کن و او را نگهبان باش و از اینکه به او بدی برسد نگاهش دارد و در مورد او، پیامبرت و خاندان پیامبرت را نگاه دار و به سبب او عدالت را آشکار کن، با یاری ات او را پشتیبانی کن، یاورانش را یاری کن و...‌».[۱۹] توصیه به شیعیان امام حسن عسکری (علیه السلام): هر یک از شما چون در دینش پارسا و در سخنش راستگو و امانتدار و خوش اخلاق با مردم باشد، گفته مى‌ شود: این یک شیعه است، و این کارهاست که مرا خوشحال می ‌سازد. مشرق- امام حسن عسکری (علیه السلام) فرمود: شما را به تقواى الهى و پارسایى در دینتان و تلاش براى خدا و راستگویى و امانتدارى درباره کسى که شما را امین دانسته ـ نیکوکار باشد یا بدکار ـ و طول سجود و حُسنِ همسایگى سفارش می‌ کنم. محمّد( صلى الله علیه وآله وسلم ) براى همین آمده است. در میان جماعت‌ هاى آنان نماز بخوانید و بر سر جنازه آنها حاضر شوید و مریضانشان را عیادت کنید. و حقوقشان را ادا نمایید، زیرا هر یک از شما چون در دینش پارسا و در سخنش راستگو و امانتدار و خوش اخلاق با مردم باشد، گفته مى‌ شود: این یک شیعه است، و این کارهاست که مرا خوشحال مى ‌سازد. تقواى الهى داشته باشید، مایه زینت باشید نه زشتى، تمام دوستى خود را به سوى ما بکشانید و همه زشتى را از ما بگردانید، زیرا هر خوبى که درباره ما گفته شود ما اهل آنیم و هر بدى درباره ما گفته شود ما از آن به دوریم. در کتاب خدا براى ما حقّى و قرابتى از پیامبر خداست و خداوند ما را پاک شمرده، احدى جز ما مدّعى این مقام نیست، مگر آن که دروغ مى ‌گوید. زیاد به یاد خدا باشید و زیاد یاد مرگ کنید و زیاد قرآن را تلاوت نمایید و زیاد بر پیغمبر( صلى الله علیه وآله وسلم ) سلام و تحیّت بفرستید. زیرا صلوات بر پیامبر خدا ( صلى الله علیه وآله وسلم ) ده حسنه دارد. حضرت امام حسن عسگری علیه السلام در سال ۲۶۰ هجری در سامراء به شهادت رسید. درباره روز شهادت امام بین مورخین اختلاف است. برخی روز هشتم ربیع الاول و برخی روز اول این ماه را روز شهادت او می‌دانند. از سوی دیگر برخی می‌گویند امام در روز جمعه در ۲۸ سالگی به شهادت رسیده و برخی معتقدند در روز چهار شنبه ۸ ربیع الاول در ۲۹ سالگی. بنا به این روایت، امام حسن عسگری، بعد از پدرش، امام هادی علیه السلام، پنج سال و هشت ماه و سیزده روز عمر کرده است.(۲۱) مهدی رحمانی- کارشناس ارشد قرآن اداره تبلیغات اسلامی شهرستان جم پی نوشت: [۱]. الارشاد، شیخ مفید، ص۳۳۵/ [۲]. کمال الدین و تمام النعمه، شیخ صدوق، ج۲، ص۲۴۹/ [۳]. فرق الشیعه، نوبختی، ص۱۰۵/ [۴]. دلائل الامامه، محمد بن جریر طبری، ص۲۲۳/ [۵]. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۵۰، ص۲۳۶/ [۶]. الارشاد، شیخ مفید، ص۳۳۴/ [۷]. الغیبه، طوسی، ص۱۲۹/ [۸]. مناقب، ابن شهرآشوب، ج۳، ص۵۳۳/ [۹]. الغیبه، طوسی، ص۱۲۹/ [۱۰]. بحارالانوار، مجلسی، ج۵۰، ص۳۱۳-۳۱۱/ [۱۱]. روضات الجنات، ج۴، ص۴-۲۷۳، محمد باقر خوانساری به کوشش اسدا... اسماعیلیان. [۱۲]. مناقب آل ابی طالب علیه السلام، ج۴، ص۴۲۵،به کوشش محمد حسین دانش آشتیانی و سید هاشم رسول محلاتی. [۱۳]. تاریخ عصر غیبت، پورسید آقایی، ص۱۷۰/ [۱۴]. بحارالانوار، ج۵۰، ص۲۶۹/ [۱۵]. کمال الدین، صدوق، ج۲، باب۳۸، ح۱، ص۸۰/ [۱۶]. همان، ج۲، باب۴۳، ح۲، ص۱۶۲/ [۱۷]. قربانی کردن گوسفند و اطعام گوشت آن به محرومان. [۱۸]. همان، ج۲، باب۴۳، ح۲۱، ص۱۹۰/ [۱۹]. مصباح المتهجّد کفعمی، ص۳۹۹، جمال الاسبوع، سیدبن طاووس، ص۲۹۶ (به نقل از فرهنگ جامع سخنان امام حسن عسکری علیه السلام، ص۴۴۱-۴۴۰ [۲۰] اعیان الشّیعه،جلد ۲، صفحه ۴۱و بحارالأنوار جلد ۷۵، صفحه ۳۷۲ [۲۱] بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۲۳۶، ح ۵ و ج ۱۰۲ ص ۷۹ http://www.ido.ir/