سیمای حضرت مهدی در آیینه نهج البلاغه

نویسنده: حجه الاسلام سید جواد حسینی بشریت سال ها است که در انتظار بس بزرگی بی قرار است، توده های عظیم انسانی هر کدام به فراخور حال و مجال دین و فرهنگ خویش در انتظار آمدن اصلاح گر توانمند و بزرگ جهانی بسر می برند، در این میان انبیاء و امامان معصوم بیش از دیگران از انتظار و شرائط آن، ظهور و علائم آن، دوران ظهور و ره آورد آن...سخن گفته اند: از جمله امیرمؤمنان(ع) در نهج البلاغه به صورت های مختلفی از عزیز دلها و آن یار سفر کرده یاد نموده، گاه از یاد شیرین و سیمای دیدنی مهدی سخن گفته و گاه از آینده روشن بشری در زمان ظهور امام زمان، و آخرالزمان و علائم آن سخن به میان آورده است، و در برخی جملات از ویژگیهای حکومت جهانی آن حضرت و ره آورد آن، می گوید و بیان می کند که چگونه عدالت در آن دوران فراگیر و جهانی خواهد شد، و اسلام و قرآن و سنّت زنده خواهد گشت و فاسدان و ستمگران به مجازات خویش خواهند رسید. آنچه در پیش رو دارید نگاهی است به سیمای مهدی موعود(عج) در نهج البلاغه امیر بیان علی علیه السلام * یاد شیرین مهدی * یوسف کنعان عشق، بنده رخسار اوست خضر بیابان عشق تشنه گفتار اوست موسی عمران عشق، طالب دیدار اوست کیست سلیمان عشق؟ بر در او یک فقیر(۱) راستی او کیست که از تمام دلربایان دل ربوده، و همه مشتاق دیدار جمال دلارای او هستند و تشنه یک نگاه چشمان مست جادوئی او، علی(ع) که همه انبیاء مشتاق دیدار او بودند، و تمام اولیاء در حسرت دیدار روی او در لحظه جان یک عمر انتظار کشیدند، چه فهمیده از جمال یوسف زهرا(س) که با آه و ناله بزرگترین آرزوی خویش را دیدن چهره نورانی مهدی موعود می داند؟ جمال از نور یزدان داری ای دوست صفای باغ رضوان داری ای دوست توئی یوسف که در هر کوی و برزن هزاران پیر کنعان داری ای دوست آری علی عمرانی هنوز جمالت را ندیده، مشتاق و خریدار تو گشته و آنجا که سخن از تو به میان می آید اینگونه حسرت دیدار را به صحنه بیان و کلام می آورد، و با حالت سرشار از عشق و شیدایی به سینه خود اشاره کرده و آهی کشیده می فرماید: «شوقاً الی رؤیته(۲)؛چقدر به دیدار او مشتاقم» و در نهج البلاغه می خوانیم:«الا بابی و امّی هم من عدّهٍ اسمائهم فی السّماء معروفهٌ و فی الارض مجهولهٌ(۳)؛ آگاه باشید! آنان که پدر و مادر فدایشان باد، از کسانی هستند که نام آنها در آسمان معروف و در زمین ناشناخته و گمنامند». به امیرمؤمنان باید حق داد که اینگونه عاشق دیدار جمال زیبای مهدی باشد، چرا که خود مولا، آن چنان او را وصف کند که هرکس بشنود ندیده شیدا و خریدار او می شود: دیده در هجر تو شرمنده هجرانم کرد بسکه شب ها گهر اشک بدامانم کرد شمه ای از گل روی تو به بلبل گفتم آن تنک حوصله رسوای گلستانم کرد گوشه ای از غم هجران تو گفتم با شمع آنقدر سوخت که از گفته پشیمانم کرد آنجا که فرمود:«هو شابّ مربوع حسن الوجه حسن الشّعر یسیل شعره علی منکبیه و نور وجهه یعلو سواد لحیته و رأسه بابی ابن خیره الاماء(۴)؛او جوانی چهارشانه، نیکو صورت و نیکو موی می باشد که موهایش بر شانه فرو ریخته و نور صورتش سیاهی موی سر و ریش او را تحت الشعاع قرار می دهد. پدرم فدای او باد که فرزند بهترین کنیزان است». هر دم که جلوه با گل رخسار می کنی آفاق را معاینه گلزار می کنی با جلوه و جلالت آن قامت رسا هر سرو را خجل تو زرفتار می کنی گه مهر را به نور رخت تاب میدهی گه ماه را بزلف سیه تار می کنی با یک نگاه شیشه و سنگ حصارا یاقوت و لعل و گوهر شهوار می کنی مستانه گر بکوی خرابات بگذری مستان عشق را همه هوشیار می کنی ساقی و جام خم همه در انتظار توست وقتی گذر به خانه خمّار می کنی ای شهریار ملک نجاتم، به پاس عشق آیا مرا روانه دربار می کنی؟ یوسف به خانه روی ز بازار می کند هرگه ز خانه روی به بازار می کنی هر کس فتد بدام غمت تا به پای عمر او را بدرد عشق گرفتار می کنی... یاد شیرین مهدی و عشق سرکش مولا، به فرزندان معصومش مخصوصاً امام زمان(عج) امان نمی دهد که از آن ها و اوصاف و کمالاتشان در جای جای نهج البلاغه یادی نکند و مردم زمان خود و آیندگان را به این صورت آگاه نکند: «آری خداوندا! زمین هیچ گاه از حجّت الهی خالی نیست، که برای خدا با برهان روشن قیام کند، (آن حجت و امام) ظاهر و آشکار است و یا بیمناک و پنهان تا حجّت خدا باطل نشود و نشانه هایش از میان نرود. تعدادشان چقدر؟ و در کجا هستند؟ به خدا سوگند که تعدادشان اندک ولی نزد خداوند بزرگ مقدارند(چرا) که خدا به وسیله آنان حجّت ها و نشانه های خود را نگاه می دارد تا به کسانی که همانندشان هستند بسپارد، و در دل های آنان بکارد، آنان که دانش، نور حقیقت بینی را بر قلبشان تابیده و روح یقین را دریافته اند. که آن چه را خوشگذران ها دشوار می شمارند.و یا آنچه که ناآگاهان از آن هراس داشتند انس گرفتند، در دنیا با بدن هایی زندگی می کنند که ارواحشان به جهان بالا پیوند خورده است، آنان جانشینان خدا در زمین، و دعوت کنندگان مردم به دین خدایند» آنگاه فرمود:«آه آه شوقاً الی رؤیتهم؛آه آه، چقدر مشتاق دیدارشان هستم»(۵). من مات قد و قامت موزون توام مفتون جمال روی بی چون توأم حاشا که بگویمت تو لیلای منی امّا من دلباخته مجنون توأم مخصوصاً دوران ظهور آن حضرت و استقرار حکومت عادله او، که جمال و کمال و دولت و صولت گردهم آمده، سخت مورد اشتیاق امیرمؤمنان بوده است، لذا فرمود: «یا شوقاً الی رؤیتهم فی حال ظهور دولتهم(۶)؛ چقدر مشتاق دیدار آنها هستم در آن زمان که در ظهور دولتشان به سر می برند.» تداوم امامت تا ظهور مهدی از مسائلی که امیرمؤمنان به آن توجه نموده ادامه و استمرار امامت است در طول زمان تا دوران ظهور مهدی موعود(عج) و این که هیچ زمانی خالی از حجّت و امامی نیست. این همان سخن و مطلب است که در منابع شیعه و سنی آمده است که خلفا و جانشینان پیامبر اکرم(ص) دوازده نفرند و همه از بنی هاشم(۷) می باشند و به قول شیخ سلیمان قندوزی مقصود از دوازده خلیفه همان امامان دوازده گانه شیعه است، زیرا نمی توان احادیث را بر خلفای راشدین تطبیق کرد، چون تعداد آنان کمتر از دوازده است و نمی توان بر حاکمان اموی منطبق نمود چون بیش از دوازده نفر بودند، و غالب آنها عناصری ظالم و ستمگر بوده اند گذشته از این آنها از دودمان هاشم نبودند بلکه از تیره امیّه بوده اند، و همین طور به خلفای عباسی نمی توان تفسیر کرد چون تعداد آنها نیز بیش از دوازده نفر است و افزون بر آن پیوسته با نزدیکان پیامبر در جنگ و ستیز بوده اند، لذا راهی جز این نیست که بگوییم که همان امامان دوازده گانه شیعه مقصود است و لاغیر.(۸) کلام امیر مؤمنان در این زمینه چنین است:«اَلا اِنَّ مَثَل َآل مُحَمَدٍ(ص) کَمَثَلِ نُجُومِ السَّماءِ اِذاخَوی نَجمٌ طَلَع نَجمٌ فَکَاَنَّکم قَد تَکامَلَت مِنَ اللّهِ فیکُمُ الصنائِع وَ اَراکم ماکُنتُم تَامَلُون ؛بیدار باشید مثل آل محمد(ص) چونان ستارگان آسمان است اگر ستاره ای غروب کند، ستاره دیگری طلوع خواهد کرد(این امر تا ظهور امام زمان ادامه دارد و در دوران اوست که) گویا می بینم(در پرتو خاندان پیامبر) نعمت های خدا بر شما تمام شده و شما به آنچه آرزو دارید رسیده اید.»(۹) در جای دیگر صریحاً فرمود: «انّ الائمّه من قریشٍ غرسوا فی هذا البطن من هاشمٍ؛ لاتصلح علی سواهم، و لا تصلح الولاه من غیرهم ؛ همانا امامان (دوازده گانه) همه از قریش می باشند که (درخت) آنها را در خاندان بنی هاشم کاشته اند مقام ولایت و امامت در خور دیگران نیست و دیگر مدعیان (زمامداری) شایستگی آن را ندارند.»(۱۰) خبر از غیبت امام زمان(عج) سالها قبل از تولد آن حضرت، امیر بیان خبر از غیبت یوسف زهرا می دهد و این خبر تلخ را برای همراهان و آیندگان بیان می کند که «اَلا وَ اِنَّ مَن اَدرَکَها مِنّا یَسری فِیها بسِرِاجٍ مُنیرٍ و یَحذُو فیها عَلی مِثالِ الصّالِحین لیَحلَّ فیها رِبقاً وَ یُعتِقَ فیها رقّا وَ یَصدَعُ شَعباً، وَ یَشعَبَ صَدعاً، فی سُترَهٍ عَنِ النّاسِ لایُبصِرُ القائِفُ اَثَرَهُ وَلَو تابَعَ نَظَرهُ(۱۱)؛بیدار باشید و براستی آن کس از ما(یعنی حضرت مهدی(ع)) که فتنه های آینده را دریابد، با چراغی روشنگر در آن گام می نهد، و برهمان روش صالحان (پیامبر اکرم(ص) و امامان گذشته) رفتار می کند تا گره ها را بگشاید، بردگان (و ملّت های اسیر) را آزاد سازد، و جمعیّت گمراه (و ستمگر را) پراکنده، و حق جریان پراکنده را جمع آوری کند (حضرت مهدی(ع) سالهای طولانی) در پنهانی از مردم به سر می برد آن چنان که اثر شناس اثر قدمش را نمی یابد گرچه در یافتن اثر (و نشانه ها) تلاش فراوان نماید.» دلا دیدی که دلدارم سفر کرد سفر کرد و مرا خونین چگر کرد دلا دیدی که مهدی رفت و امت غریبانه عجب خاکی به سر کرد دلا دیدی پدر رفت و یتیمان به هر کوهی ندای وا پدر کرد و در بخش دیگر فرمود: «فَهُوَ مُغتَرِبٌ اِذا اغتَرَبَ الاِسلامُ، وَ ضَرَبَ بِعسببِ ذَنبِهِ وَ الصَقَ الاَرضَ بِجِرانِهِ، بَقیّهٌ مِن بَقایا حُجّتِهِ، خَلیفَهٌ من خَلائِفِ اَنبِیائِهِ(۱۲)؛ در آن هنگام اسلام غروب می کند و چونان شتری(در راه مانده) دم خود را به حرکت در آورده گردن به زمین می چسباند(۱۳) او (حضرت مهدی) پنهان خواهد شد (و غیبت صغری و کبری آغاز خواهد شد) او باقیمانده حجّت های الهی و آخرین جانشین از جانشینان پیامبران است. نگاهم باز بر در ماند برگرد خیالت باز در برماند بر گرد تمام عمر چشم خسته ما به یادت همچنان تر ماند برگرد(۱۴) راستی غیبت و هجران مهدی(عج) روزی است که یاد آن دل هر شیعه را رنجور می کند و بی اختیار اشک و آه فریاد می زند: دلم آگاهی از جایت ندارد نشان از رد پاهایت ندارد در این دنیای ما، می دانم ای دوست کسی تاب تماشایت ندارد ظهور نزدیک است از نکاتی که بسیار قابل دقت است این است که امیرمؤمنان(ع) ظهور و قیام آن حضرت را نزدیک می داند، این بشارت روح تازه در کالبد خسته دلان دوران غیبت می دهد، و باعث می شود رنج دوری از حضرت را و فتنه ها و فسادهای آخرالزّمان را با شهد شیرین یاد ظهور و نزدیک بودن آن تحمّل نمایند. بازآ که این دل خستگان دیوانه روی توأند مست از می عشق تو و خاک سر کوی توأند چشم انتظار دیدن چشمان جادوی توأند دل بسته مهر تو و آن دسته موی توأند جان بر کف راه تو و تیغ دو ابروی توأند محو تماشای تو و آن قد دلجوی توأند علی (ع) می فرماید: «وَ ما اَقرَبَ الیَوم مِن تَباشیر غَدٍ! یا قَوم هذا اِبّان وُرودِ کُلِّ مَوعُودٍ، و دُنُوّ مِن طَلعَهِ مالاتَعرِفون؛ و چه نزدیک است امروز ما به فردایی که سپیده آن آشکار شد، ای مردم! اینک ما در آستانه تحقق وعده های داده شده(برای دوران ظهور) و نزدیکی طلوع آن چیزهایی که بر شما پوشیده و ابهام آمیز است، قرار داریم.»(۱۵) وعده دیدار نزدیک است یاران مژده باد روز وصلش می رسد ایّام هجران می رود(۱۶) آینده روشن در حکومت از امتیازات بزرگ تشیّع در انتظار مصلح جهانی این است که آینده روشن و امید بخشی را چشم براه است که توسط عدل گستر جهان ایجاد خواهد شد بشارت به چنین آینده ای را تک تک امامان معصومان داده اند و در رأس آنها امیر بیان علی(ع) می فرماید: «اَلا وَ مَن اَدرَکَها مِنّا یسری فیها بِسراجٍ مُنیرٍ و یَحذُوا فیها عَلی مِثالٍ الصّالِحینَ لیَحُلَّ فیها ربقاً ورقیق فیها رِقاً... ثمَّ لیشحذنَّ فیها قَومٌ شَحذَ القَین النَّصل تُجلی بِالتَّنزیلِ اَبصارُهُم وَ یُرمی بِالتَّفسیر فی مَسامِعِهِم وَ یغبقونَ کَأسَ الحِکمَهِ بَعدَ الصَّبُوح(۱۷)؛بیدار باشید آن کس از ما (یعنی مهدی(ع)) که فتنه های آینده را دریابد با چراغی روشنگری در آن گام می نهد، و بر همان سیره و روش پاکان(و پیامبر و امامان(ع)) رفتار می کند تا گره ها را بگشایدو بردگان(و ملّت های اسیر) را آزاد سازد...(و بعد از غیبت طولانی او) سپس گروهی برای درهم کوبیدن فتنه ها آماده می گردند و چونان شمشیرها صیقل می خورند، دیده هاشان با قرآن روشنایی گیرد، و در گوش هاشان تفسیر قرآن طنین افکند، و در صبحگاهان و شامگاهان جامهای حکمت سر می کشند.» و در جای دیگر فرمود: «لنعتفنّ الدّنیا علینا بعد شماسها عطف الضروس علی ولدها(۱۸) و تلا عقیب ذلک و نرید ان نمنّ علی الّذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمهً و نجعلهم الوارثین»(۱۹) دنیا پس از سرکشی (در زمان ظهور مهدی(ع)) به ما روی می کند، چونان شتر مادّه بدخو که به بچه خود مهربان گردد. پس این آیه را تلاوت کرد و اراده کردیم که بر مستضعفین زمین منّت گذارده آنان را امامان و وارثان (حکومت ها) گردانیم» جملات فوق مانند اشاره به فوتوریسم (Futurism) = (آینده نگری) است نظر امیرمؤمنان یک آینده نگری مثبت است که آینده جهان را روشن و متکامل می شناساند، بر خلاف برخی نظریه پردازان امروزی که آینده دنیا را تاریک، وحشت زا معرّفی می کنند. ره آورد حکومت امام زمان(ع) آنچه تمام بشریت به آن چشم دوخته و در آرزوی تحقق آن بسر می برند، ره آورد دوران ظهور و حکومت مصلح جهانی است، و امتیاز مهمّ تشیع از دیگران این است که این ره آورد را به صورت مشخص و دقیق بیان نموده تا بشریت برای تحقق و فرارسیدن چنین دورانی بیشتر تلاش کند، این دستاوردها به صورت گسترده و دقیق در کلمات ائمه(ع) بیان شده است، آنچه در این جا مطرح می شود بیان امیرمؤمنان در نهج البلاغه در این زمینه است: ۱ـ اصول گرائی: از مهمترین ره آورد نظام دوران ظهور این است که به پایه و رشته ها و ساختن انسان بیشتر توجه می شود و آثار بعدی نیز بر همین پایه ها استوار است. علی (ع) در این زمینه می فرماید: «یعطف الهوی علی الهدی اذا عطفوا الهدی علی الهوی، و یعطف الرّأی علی القرآن اذا عطفوا القرآن علی الرّأی(۲۰)؛ او (حضرت مهدی) خواسته ها را تابع هدایت می کند، هنگامی که مردم هدایت را تابع هوس های خویش قرار می دهند، و در حالی که (به نام تفسیر) نظریه های گوناگون خود را بر قرآن تحمیل می کنند، او نظریه ها و اندیشه را تابع قرآن می سازد.» ۲ـ امام زمان و زنده کردن اسلام(قرآن و از مهمترین دستاوردها و آثار حکومت امام زمان، زنده شدن اسلام، قرآن و سنّت است، چنانکه علی(ع) فرمود: «و یحیی میّت الکتاب و السّنّه(۲۱)؛(مهدی) کتاب خدا و سنّت پیامبر(ص) را (که تا آنروز متروک مانده) زنده می کند.» و در قسمتی از خطبه ۱۳۸ که قبلاً نقل شد این جمله آمده: «و یعطف الرّأی علی القرآن؛ او نظریه ها و اندیشه ها را تابع قرآن می سازد.» ۳ـ استقرار عدالت فراگیر: از دیگر مهمترین ره آورد حکومت حضرت مهدی(ع) که آرزوی تمامی انسانها است، استقرار عدالت جهانی و گسترده است، که در روایات متواتره نیز به عنوان مهمترین دستاورد قیام آن حضرت «الّذی یملأ الارض عدلاً و قسطاً» ذکر شده است. و علی (ع) هم می فرماید: «فیریکم عدل السّیره(۲۲)؛او روش عادلانه(در حکومت حق) را به شما می نمایاند. ۴ـ مجازات فاسدان: قطعاً برای برپائی حکومت عدل، جلوگیری از فساد و مفسدان و تخلّف متخلفان لازم و ضروری می نماید، لذا مولا می فرماید: «و سیاتی غدٌ بما لاتعرفون یأخذ الوالی من غیرها عمّا لها علی قساوی اعمالها؛و فردایی که شما را از آن هیچ شناختی نیست (و زمامداری حکومت می کند که غیر از حاکمان امروزی است او حضرت مهدی است) که عمّال و کارگزاران حکومتها را بر اعمال بدشان کیفر خواهد داد. ۵ ـ آزادگی و آزادی: از دیگر ره آورد دوران ظهور و حکومت عادلانه مهدی(ع) آزادی انسان ها از بردگی و ستمگری است، بشری که در طول تاریخ ستم ها و ظلم ها آزادی واقعی او را سلب کرده و او را به بردگی و بندگی کشیده است در آن دوران به آزادی واقعی و مشروع و دلخواه خود خواهد رسید. علی(ع) در این باره فرمود: «...لیحل فیها ربقاً و یعتق رقّاً(۲۳)؛مهدی بر سیره صالحان رفتار می کند، تا گره ها را بگشاید، و بردگان (و ملّت های اسیر و رنج دیده و ستم کشیده) را آزاد سازد. ۶ـ وحدت واقعی: با توسعه عدالت اجتماعی در زیر سایه قرآن و سنّت محمّدی، و فراهم شدن زمینه آزادی واقعی و برچیده شدن تبعیض ها، خودبخود جامعه به سوی وحدت و اتحاد قدم برخواهد داشت. امیرمؤمنان که خود برای وحدت و اتحاد جامعه اسلامی فداکاریها نمود، از خلافت و حق خود گذشت، اهانت های به همسرش را نادیده گرفت، و سکوت تلخ چند ساله را تحمّل نمود، می فرماید: «و یصرع شعباً و یشعب صدعاً(۲۴)؛ جمعیت گمراه و ستمگر را پراکنده و حق جویان پراکنده را جمع آوری می کند(و وحدت واقعی بین آنها ایجاد می نماید). ۷ـ وفور نعمت: قطعاً هر زمامداری به اسلام و قرآن عمل نماید، و عدالت را در جامعه فراگیر سازد، و جلو مفسدان را بگیرد، رحمت الهی نیز دست آنها را خواهد گرفت، به هر اندازه مسائل فوق مراعات شوند، امدادها و رحمت الهی نیز فراگیرتر خواهد بود، این امر در زمان عدالت گستر هستی به اوج خود می رسد، لذا زمین تمام نعمت های خویش را در اختیار او قرار می دهد، در نهج البلاغه دراین باره می خوانیم: «و تُخرَج لَهُ الاَرضُ اَفالیذَ کَبِدِها وَ تُلقی اِلَیهِ سِلماً مَقالیدَها(۲۵)؛ زمین جگر گوشه (و میوه ها و گنج ها) خود را برای او بیرون می ریزد، و کلیدهای (معادن) خود را به او می سپارد. و در جای دیگر فرمود: «فَکَانَکم قَد تکامَلَت مِنَ اللّهِ فیکُم الصّنائع(۲۶)؛ (در پرتو خاندان پیامبر و مهدی آل محمد(ص)) نعمت های خدا بر شما تمام خواهد شد. ۸ ـ برآورده شدن آرزوها: سالها است که بشر در آرزوی تحقق عدالت جهانی، امنیّت فراگیر، آزادی واقعی و...به سر می برد، و هنوز که هنوز است آرزوی های بشر به صورت کامل و تمام بحقیقت نپیوسته و جامه عمل به خود نپوشیده است، تنها دورانی که اصلی ترین و اصولی ترین آرزوهای بشر تحقق عینی خواهد یافت دوران ظهور مهدی موعود(عج) است، چنانکه مولا علی(ع) فرمود: «و اراکم ما کنتم تأملون(۲۷)؛(در دوران مهدی(عج)) که نشان می دهد آنچه را آرزو داشتید(و به آرزوهای خود خواهید رسید). ای دل مخور اندوه و غم سرها به سامان می رسد با یک جهان شور و شعف آن جان جانان می رسد ویرانگر کاخ ستم باجیش ایمان می رسد احیاگر دین خدا حامی قرآن می رسد چشم انتظاران را بگو یوسف ز کنعان می رسد ای دل شب هجران ما آخر به پایان می رسد کلید واژگان (برچسب ها): حکومتغیبتظهورنهج البلاغهحضرت مهدی(ع) پاورقی ها: ۱٫ مرحوم شیخ حسین اصفهانی(کمپانی). ۲٫ بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۱۱۵٫ ۳٫ نهج البلاغه، محمد دشتی، خطبه ۱۸۷، ص ۳۶۸٫ ۴٫ شیخ طوسی،کتاب الغیبه(مؤسسه معارف اسلامی) ص ۴۷ و ر ـ ک ابن ابی الحدید شرح نهج البلاغه، ج ۷، ص ۵۸٫ ۵٫ نهج البلاغه، همان حکمت ۱۴۷ ، ص ۶۶۰ شماره ۱۱ ـ ۱۴٫ ۶٫ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی،دارالتعارف، ج ۱، ص ۲۳۵، ح۳٫ ۷٫ ر ـ ک صحیح مسلم، ج ۶، ص ۳ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ج ۶، ص ۵۸ ـ ۶۱٫ ۸٫ شیخ سلیمان قندوزی، ینابیع الموده، چاپ استانبول سال ۱۳۰۱، ص ۴۴۶، باتلخیص. ۹٫ نهج البلاغه، همان، خطبه ۱۰۰، ص ۱۸۶، شماره ۷٫ ۱۰٫ همان، خطبه ۱۴۴، ص ۲۶۴، شماره ۴٫ ۱۱٫ همان، خطبه ۱۵۰، ص ۲۷۴٫ ۱۲٫ همان خطبه ۱۸۲ ص ۳۴۸، شماره ۲۴٫ ۱۳٫ ضرب المثلی است برای شتر خسته، که دم خود را بحرکت می آورد، و گردن به زیر می چسباند که این حالت نشانه ضعف و درماندگی اوست. ۱۴٫ غلامرضا کرمی گناوه. ۱۵٫ نهج البلاغه (همان) خطبه ۱۵۰، ص ۲۷۴، شماره ۳٫ ۱۶٫ امام خمینی ره. ۱۷٫ خطبه ۱۵۰، ص ۲۷۴، شماره ۳ ـ ۵٫ ۱۸٫ همان حکمت ۲۰۹، ص ۶۷۲٫ ۱۹٫ سوره قصص، آیه ۵٫ ۲۰٫ همان خطبه ۱۳۸ ، ص ۲۵۶، شماره ۳ . ۲۱٫ همان. ۲۲٫ همان خطبه ۱۵۰، ص ۲۷۴، شماره ۳٫ ۲۳٫ همان، ص ۲۷۴، خطبه ۱۵۰٫ ۲۴٫ همان، خطبه ۱۳۸، ص ۲۵۶ شماره ۳٫ ۲۵٫ همان خطبه ۱۰۰، ص ۱۸۶٫ ۲۶٫ همان، ص ۱۸۶٫ منبع: پاسدار اسلام > مهر۱۳۸۳- شماره ۲۷۴ ، صفحه ۱۴