فهرست نگاري ترجمه هاي قرآن کريم

نویسنده: علی صدرایی خویی تأثيرگذارين متون مکتوب در جوامع انساني، متون مقدس‏اند. اين متنها از بدو پيدايش مورد توجه انديشمندان و عموم مردم بوده و از زمان‏هاي دور از زبان اصلي به زبان‏هاي ديگر برگردانده شده‏اند. اطلاع رساني و چگونگي درج مشخصات برگردان‏هاي قرآن کريم در کتابنامه‏ها، موضوع اين نوشتاراست. 1. پيشينه تاريخي تهيه کتابنامه براي ترجمه‏هاي متون مقدس، به صورت اثري مستقل، در آثار گذشتگان مورد توجه نبوده است. اين موضوع در کتاب‏شناسي‏ها و در مقدمه خود ترجمه‏ها به صورت بحث جانبي، طرح شده است. ابن نديم در فن دوم از مقاله اول کتابش، در بحث از کتب شرايع، از ترجمه متون مقدس قبل از اسلام سخن گفته و از ترجمه صحف و تورات و انجيل و کتاب‏هاي پيامبران و شاگردان آنها از عبري و يوناني و صابيي به عربي ياد مي‏کند که احمد بن عبداللّه بن سلام ترجمه نموده است.1 پس از آن ابن نديم از انجيل عربي ياد مي‏کند که يونس القس به وي خبر داده. وي نام مترجم عربي آن را ياد نکرده است. نديم در ادامه بحث از کتب آسماني به تفصيل به بحث از قرآن کريم پرداخته و کتاب‏هاي نگاشته شده درباره تفسير قرآن، معاني قرآن، غريب قرآن، فرهنگ لغات قرآن، قرائات، اختلاف مصاحف، و ديگر علوم قرآن را ذکر کرده؛2 ولي از ترجمه قرآن به لغات ديگر و يا مترجمان سخن نگفته است. اين مي‏تواند بدان معنا باشد که تا زمان وي قرآن به زبان‏هاي ديگر ترجمه نشده و يا وي از آن اطلاع نداشته است. در فهرست شيخ طوسي نيز ـ که در بيان آثار دانشمندان شيعي ترتيب داده ـ يادي از ترجمه قرآن به ميان نيامده است. اين بدان معنا نيست که تا آن زمان ترجمه‏اي از قرآن کريم به لغات ديگر صورت نگرفته است. در کشف الظنون نيز از ترجمه قرآن بحثي به ميان نيامده است. در کتاب‏شناسي‏هاي اخير به ترجمه‏هاي قرآن توجه شده است. شيخ آقا بزرگ تهراني در ذريعه بابي را درباره ترجمه قرآن گشوده و پس از آن سي ترجمه قرآن را به زبان‏هاي مختلف معرفي نموده است. آقا بزرگ در معرفي ترجمه‏ها به ذکر نام مترجم، زباني که به آن ترجمه شده و چاپ آن اکتفا نموده و به محتواي ترجمه‏ها و ارزش و اعتبار علمي آنها نپرداخته است.3 استوري از مستشرقان کتاب‏شناس، در اثر خود ـ که به معرفي آثار پارسي اختصاص داده و در جلد اول آن به علوم قرآن پرداخته ـ ترجمه‏هاي پارسي قرآن را با تفاسير در هم کرده و در ذيل عنوان «تر جمه‏ها و تفسيرهاي قرآن» به معرفي ترجمه‏ها پرداخته است. معرفي‏هاي وي نيز کوتاه است.4 2. ترجمه‏ هاي قرآن کريم اطلاع رساني در باره ترجمه‏هاي قرآن کريم در عصر جديد در قالب‏هاي مختلف صورت گرفته که پنج شيوه هر کدام نسبت به بقيه تفاوت دارد. 2ـ1. ترجمه‏هاي قرآن کريم به زبان‏هاي مختلف در چند دهه اخير اطلاع‏رساني درباره ترجمه قرآن رشد قابل توجهي داشته و مرکز ترجمه قرآن به زبان‏هاي خارجي از سوي سازمان اوقاف در قم به همين منظور تأسيس گرديده است. مجله «ترجمان وحي» از سوي اين مرکز براي اطلاع‏رساني در باره ترجمه قرآن به زبان‏هاي مختلف و نقد و بررسي آنها منتشر مي‏شود. نشرياتي نيز در چند دهه اخير به مباحث ترجمه قرآن کريم توجه کرده و مقالات متعددي را در اين زمينه منتشر نموده‏اند. در دائرة المعارف‏ها نيز به ترجمه‏هاي قرآن کريم توجه شده است. در دائرة‏المعارف فارسي مصاحب در مدخل «قرآن» در عنوان‏هاي فرعي اين مدخل عنواني به نام «ترجمه‏ها» ايجاد نموده و در ذيل آن از ترجمه‏هاي فارسي، لاتيني، فرانسوي، ايتاليايي، انگليسي، آلماني، روسي، هلندي، اسپانيايي، سوئدي، دانمارکي و ترجمه عبري قرآن کريم بحث شده است.5 در جلد هفتم دانشنامه جهان اسلام در ذيل مدخل «ترجمه قرآن» در سه محور: 1. مباحث نظري، نگارشِ آقاي سيد احمد هاشمي؛ 2. ترجمه به فارسي، نگارشِ آقاي آذرتاش آذرنوش؛ 3. ترجمه به زبان‏هاي ديگر به قلم آقاي محمد کاظم رحمتي، به تفصيل درباره ترجمه‏هاي قرآن بحث شده است.6 در الذريعه نيز به ترجمه‏هاي مختلف قرآن توجه شده است.7 دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهي فصلي را به ترجمهءهاي قرآن اختصاص داده است. کتاب‏شناسي‏هايي که تاکنون درباره ترجمه قرآن به زبان‏هاي ديگر منتشر شده به تفکيک زبا ن در ذيل درج مي‏شود. شايان ذکر است کتاب‏شناسي‏هاي ترجمه‏هاي فارسي در ادامه مقاله معرفي خواهد شد. آذري ـ نقد و بررسي ترجمه‏هاي آذري قرآن کريم. ترجمه آقاي احمد کاويان پور، رسول اسماعيل زاده، ترجمان وحي، سال اول، ش 2، اسفند 1376، ص75 ـ 86. ـ نقد و بررسي ترجمه‏هاي آذري قرآن کريم. رسول اسماعيل زاده، ترجمه آقايان ضياء بنيادف و واسيم محمد علي يئو، ترجمان وحي، سال دوم، ش 3، شهريور 1377، ص 48 ـ 55. (همراه با آمار ترجمه‏هاي ترکي آذري موجود در مرکز ترجمه قرآن مجيد). ـ نگاهي به ترجمه‏هاي آذربايجاني قرآن کريم: رسول اسماعيل زاده، ترجمان وحي، سال اول، ش 1، شهريور 1376، ص 60 ـ 73. ـ مختصري در باره ترجمه قرآن کريم به زبان آذربايجاني: واسم محمد علي‏زاده، ادبستان، سال سوم، ش 31، تير 1371، ص 34ـ42. آلباني ـ ترجمه‏هاي قرآن کريم به زبان آلبانيايي: گازمند اشپوزا، ترجمان وحي، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص 22 ـ 26. آلماني ـ تفصيل ترجمه‏هاي قرآن کريم به زبان آلماني (از مجله فکرون): محمد حسين ساکت وحيد، دوره دوازدهم، ش 9، آذر 1353، ص 741 ـ 745. ـ پژوهش‏هاي قرآني در آلمان: زهرا کدخدا مزرجي، مسجد، سال اول، ش6، آذر 1371، ص 44ـ45. ـ ترجمه قرآن به زبان آلماني، چشم انداز، سال اول، ش 5، مرداد 1376، ص 42 ـ 44. اردو ـ شيوه‏هاي تفسير قرآن کريم در هند و پاکستان: سيد مرتضي حسين صدر الافاضل، ترجمه‏محمد هاشم، مشکوة، ش 11، تابستان 1365، 12 ـ 26. بخشي از مقاله درباره ترجمه‏هاي فارسي قرآن در هند و پاکستان است. ارمني ـ ترجمه قرآن مجيد به زبان ارمني و دو نسخه خطي آن در موزه ارامنه جلفا، لئون ميناسيان. اسپرانتو ـ ترجمه قرآن به زبان جهاني اسپرانتو: ناصر الدين صاحب الزماني، نسل نو، سال سوم، ش1، ص 10 ـ 11. انگليسي ـ نگاهي گذرا به ترجمه‏هاي قرآن به زبان انگليسي: آربري. آرتور جان، ترجمه و نگارش سيد محمد دامادي، وقف، ميراث جاويدان، سال ششم، ش 21، بهار 1377، ص20 ـ 32. ـ سيري بر ترجمه‏هاي انگليسي قرآن کريم: محمد رضايي، ادبستان، سال پنجم، ش 53، ارديبهشت 1373، ص 58. ـ کتاب‏شناسي گزيده ترجمه‏هاي انگليسي قرآن کريم: قداوئي. ا. ر، ترجمه علي حقي، مجله مترجم، سال سوم، ش 10، تابستان 1373، ص 205ـ212. ـ نگاهي به ترجمه‏هاي انگليسي قرآن: سالارمنافي اناري، فصلنامه ترجمه، سال دوم، ش 3 و 4، بهار و تابستان 1376، ص 35ـ43. ـ معني چند ترجمه فارسي: [صحيفه ] مبين، پيش شماره 1، تابستان 1373، ص 58 ـ 60. [معرفي هفت ترجمه انگليسي قرآن ] ايتاليايي ـ ترجمه‏هاي قرآن مجيد به زبان ايتاليايي: سيد هادي خسرو شاهي، تاريخ و فرهنگ معاصر، سال اول، ش2، زمستان 1370، ص 251ـ257. ترکي استانبولي ـ غبار زدايي از چهره ترجمه‏هاي ترکي استانبولي قرآن مجيد: سيد حسين رضوي، بينات، سال پنجم، ش 19، پاييز 1377، ص 123ـ137. ـ بررسي ترجمه قرآن مجيد به زبان ترکي استانبولي: گروه ترجمه ترکي استانبولي مرکز ترجمه قرآن مجيد به زبان‏هاي خارجي، ترجمان وحي، سال 2، ش4، اسفند 1377، ص 38ـ50. چيني ـ قرآن در چين: جين يي. جيو، ترجمه محسن جعفري مذهب، ترجمان وحي، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص27 ـ 37. روسي ـ تاريخ ترجمه قرآن به زبان روسي: و. بلايف، ترجمه محمد نايب پور، کيهان فرهنگي، سال دوازدهم، ش 122، مرداد و شهريور 1374، ص 78 ـ 81. ـ گزارشي کوتاه درباره ترجمه‏هاي قرآن کريم به زبان روسي: احمد پاکتچي، ترجمان وحي، سال دوم، ش 3، شهريور 1377، ص 76 ـ 102. ـ ترجمه قرآن به زبان روسي: واليريا پورخواء، مسجد، سال دوم، ش 8و9، خرداد، تير، مرداد، شهريور 1372، ص86 ـ 87. (مصاحبه با خانم واليريا پورخواء مترجم قرآن به زبان روسي ). ـ ترجمه قرآن کريم به زبان روسي از سابلوکوف تا پوروخووا: عمادالدين حاتم، ترجمان وحي، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص 51 ـ 82. ـ ترجمه قرآن کريم به زبان روسي: گفت‏وگو با پروفسور دکتر محمد نوري عثمان مترجم قرآن کريم، عثمان اف محمد نوري، جمهوري اسلامي، سال هجدهم، ش 5114، يکشنبه 7 بهمن 1375، ص 14. ـ تحقيقي پيرامون ترجمه قرآن به زبان روسي: عبدالواحد ملکي، جمهوري اسلامي، سال هفدهم، ش 4815، دوشنبه 25 دي 1374، ص11. سوئدي ـ اولين ترجمه سوئدي قرآن کريم: آيات، سال اول، پيش شماره 2، دوشنبه 7 دي 1377، ص 3. [معرفي ترجمه قرآن محمد بسير نستوم به زبان سوئدي ]. فرانسوي رهروان حقيقت (هفده گفتار)، جواد حديدي، تهران مرکز نشر دانشگاهي، 1380، رقعي، گالينگور، 312ص. در ص 33ـ108 اين کتاب از ترجمه‏هاي فرانسوي قرآن کريم گفت‏وگو شده است. لاتيني ـ نظري اجمالي بر ترجمه‏هاي لاتيني قرآن مجيد: هارتموت بابزين، ترجمه عليرضا انوشيرواني، ترجمان وحي، سال چهارم، ش 7، شهريور 1379، ص 35 ـ 48. ـ نخستين ترجمه‏هاي لاتيني قرآن و تأثير آن بر ترجمه‏هاي قرآن به زبان‏هاي اروپايي: حسن معايرجي، ترجمه بنياد بعثت، آينه پژوهش، سال سوم، بخش اول: ش 13و14، خرداد ـ شهريور 1371، ص 63ـ76، بخش دوم: ش 15، مهر ـ آبان، ص 30ـ38. کتاب‏شناسي‏ هاي ترجمه ‏هاي قرآن کريم به زبان‏هاي مختلف: ـ کتاب‏شناسي جهاني ترجمه‏ها(TranslationmIndex)، ايندکس بانک اطلاعات کتاب‏شناسي بين‏المللي ترجمه‏ها از سال 1979 ميلادي است. اين مجموعه که نسخه هشتم آن توسط يونسکو و در قالب لوح فشرده عرضه شده، کتاب‏هاي ترجمه شده را در بيش از 100 کشور جهان فهرست نموده است. ويراستِ کنوني اين نرم‏افزار، حاوي داده‏هاي کتاب‏شناسي بيش از 1200000 منبع ترجمه شده در ميان چهارصد زبان مختلف دنيا از حدود 200000 پديد آورنده در زمينه‏هاي موضوعي مختلف است.8 ـ ترجمان وحي، فصلنامه تخصصي مرکز ترجمه قرآن مجيد به زبان‏هاي خارجي. در شماره‏هاي مختلف اين مجله کتاب‏شناسي‏ها و معرفي و نقد ترجمه‏هاي قرآن کريم به زبان‏هاي مختلف منتشر شده است. ـ 10 ترجمه جديد از قرآن به زبان‏هاي زنده دنيا، گلستان قرآن، ش 165، سال ششم، نيمه دوم آذر ماه 1382، ص24. ـ تاريخ ترجمه قرآن در جهان، تأليف و ترجمه: دکتر جواد سلماسي زاده، تهران، انتشارات اميرکبير، 1369ش، وزيري، 168ص. ـ کتاب‏شناسي جهاني ترجمه‏ها و تفسيرهاي چاپي قرآن مجيد به شصت و پنج زبان فراهم آورنده: عصمت بنيارق ـ خالد ارن، ترجمه و نگارش: محمد آصف فکرت، انتشارات بنياد پژوهش‏هاي اسلامي آستان قدس رضوي، 1373 ش، وزيري، 359ص. (معرفي اين کتاب: محمد علي سلطاني، آينه پژوهش، سال پنجم، ش 29 ـ 30. بهمن و اسفند 1373، ص 122). ـ ترجمه‏هاي موجود قرآن به زبان‏هاي گوناگون، ج. د. پيرسن، ترجمه هوشنگ اعلم، تحقيقات اسلامي، سال اول، ش 2 و سال دوم، ش 1، (1365ـ1366)، ص 1 ـ 11. ـ فهرست مقالات فارسي ترجمه قرآن کريم، هادي حجت، ترجمان وحي، سال سوم، ش 5، شهريور 1378، ص 94 ـ 121. ـ ترجمه قرآن به زبان‏هاي زنده دنيا، علي حجتي کرماني، درس‏هايي از مکتب اسلام، سال چهاردهم، ش 7، مرداد 1352، ص 17 ـ 21. ـ ترجمه قرآن به زبان‏هاي اروپايي، سيد هادي خسرو شاهي، کيهان انديشه، ش 28، بهمن و اسفند 1368، ص 210ـ220. ـ مستشرقان و قرآن کريم، سيد محمد دامادي، وقف، ميراث جاويدان، سال سوم، ش 11و 12، پاييز و زمستان 1374، ص 42ـ48. ـ ترجمه‏هاي قرآن، عباس زرياب خويي، بزم آورد، شصت مقاله در باره تاريخ فرهنگ و فلسفه، ج 1، انتشارات محمد علي علمي، 1368، ص 437 ـ 441. [بخشي از مقاله «قرآن»]. ـ چند نکته درباره ترجمه‏هاي اروپايي قرآن، محمد علي سجاديه، کيهان انديشه، ش30، خرداد و تير1369، ص 166 ـ 167. [درباره مقاله آقاي خسرو شاهي در شماره 28 کيهان انديشه راجع به ترجمه‏هاي اروپايي قرآن ]. ـ نگرشي به ترجمه قرآن در غرب، عبد الرحمن عقيقي بخشايشي، درس‏هايي از مکتب اسلام، سال سي و دوم ش 8، آبان 1371، ص 48 ـ 55. ـ فهرستي از مطالعات اروپايي درباره ترجمه قرآن، مرتضي کريمي نيا، ترجمان وحي، سال دوم، ش4، اسفند 1377، ص 87ـ93. ـ نگاهي گذرا به ترجمه‏هاي قرآن به زبان‏هاي شرقي و غربي، علي اکبر مهدي پور، نسل نو، سال چهارم، ش 4، شعبان 1398 هـ. ق، ص 11 ـ 14 و 26. ـ آشنايي با کتابخانه تخصصي مرکز فرهنگ و معارف قرآن، محمد علي هاشم زاده، بينات، سال دوم، ش 5 بهار 1374، ص 160 ـ 167. [در صفحه 164 و 165 فهرست ترجمه‏هاي قرآن به زبان‏هاي مختلف موجود در کتابخانه تخصصي مرکز فرهنگ و معارف قرآن آمده است]. ـ آمار اجمالي قرآن‏هاي مترجم به زبان‏هاي خارجي موجود در مرکزترجمه قرآن کريم تا تاريخ 22/11/78، ترجمان وحي، سال سوم ش6، زمستان 1378، ص 98 ـ 100. ـ اولين ترجمه قرآن به زبان اروپايي، اطلاعات، (ويژه نامه قرآن کريم)، شنبه 15 بهمن 1373، ص 2. ـ طرح کتاب شناسي جهاني ترجمه‏هاي قرآن کريم در سه مرحله، ترجمان وحي، سال دوم، ش 3، شهريور 1377، ص 120 ـ 121. ـ گزارش آماري ترجمه‏هاي قرآن کريم به 44 زبان زنده جهان، جمهوري اسلامي (ويژه‏نامه نمايشگاه قرآن کريم)، پنج شنبه 5 بهمن 1374، ص 8. ـ گزارشي از مرکز ترجمه قرآن مجيد به زبان‏هاي خارجي، جوان، پيش شماره 6، ويژه‏نامه قرآن و معارف اسلامي، مهر 1377، ص 4. ـ نمايش قرآن‏هاي خطي، نفيس و مترجم در تهران، جمهوري اسلامي، سال شانزدهم، ش 4562، پنج شنبه 4 اسفند 1373، ص 12. [ به همراه تاريخچه ترجمه قرآن به فارسي و به زبان‏هاي خارجي ]. 2ـ2. ترجمه قرآن به زبان فارسي کتاب آسماني قرآن کريم در طول تاريخ همواره محور انديشه و عمل مسلمانان بوده است. مسلمانان براي گشودن معضلات فکري و عقيدتي و رفع مشکلات فردي و اجتماعي به اين کتاب مقدس مراجعه مي‏کردند. از اين طريق آثار فراواني در علوم مربوط به قرآن خلق گرديد و صدها کتاب در تفسير، تجويد، ترجمه، رسم‏الخط، قرائات و ديگر علوم قرآني نگاشته شد. از جمله آثاري که در اين زمينه پديد آمد، ترجمه قرآن کريم به زبان‏هاي غير عربي است. اولين زباني که قرآن کريم بدان ترجمه گرديد، زبان فارسي بود. ايرانيان با عشق و علاقه وافري که به اسلام و قرآن داشتند، براي همگاني شدن فهم قرآن اقدام به ترجمه و تفسير آن به زبان فارسي نمودند، که حاصل آن صدها تفسير و ترجمه پارسي است که به دست ما رسيده است. اين آثار علاوه بر جنبه مذهبي و ديني از لحاظ ادبي و زبان شناسي داراي اهميت فوق العاده هستند و از اين طريق مي‏توان به بسياري از واژه‏هاي دقيق پارسي و مرادف آنها در عربي دسترسي پيدا کرد. اولين ترجمه فارسي طبق مصادر موجود اولين کسي که اقدام به ترجمه قرآن کريم به پارسي نمود، سلمان فارسي است. درباره ترجمه سلمان فارسي گفتار متفاوت است. اسفرايني در تفسير تاج التراجم در اين زمينه چنين مي‏نويسد: ناچار بُوَد که قرآن را ترجمه باشد به زباني ديگر تا اهل لغت آن را بدانند و ترهيب ايشان بدان حاصل شود. و از بهر اين معني بود که سلمان فارسي از مصطفي ـ صلي اللّه عليه و سلم ـ دستوري خواست تا قرآن به پارسي به قوم خويش نويسد، وي را دستوري داد. چنين گفته‏اند که وي قرآن بنبشت و پارسي آن اندر زير آن بنبشت آنگه به آخر آن بنبشت: هذا القرآن الذي انزل علي محمد؛ اين است قرآن که فرو فرستيده آمده است بر محمد صلي اللّه عليه و سلم. 9 در برخي مصادر نيز عنوان شده که سلمان فقط سوره فاتحه را به پارسي ترجمه نموده است: روي ان اهل الفارس کتبوا الي سلمان الفارسي ان يکتب لهم الفاتحه بالفارسية فکتب لهم: « بسم اللّه الرحمن الرحيم، بنام يزدان بخشاينده». فکانوا يقرووءن ذلک في الصلاة حتي لانت ألسنتهم. و بعد ما کتب، عرضه علي النبي صلي اللّه عليه و سلم.10 جاحظ نيز در باره سخنوري موسي بن سيّار اسواري (م255ق) مي‏نويسد: در مجلس خود که مشهور بود مي‏نشست تازيان در سمت راست و ايرانيان در چپ او مي‏نشستند و او آيه‏اي از کتاب خدا مي‏خواند و آن را به عربي براي تازيان تفسير مي‏کرد. سپس به ايرانيان روي مي‏کرد و تفسير آن را براي ايشان به فارسي مي‏گفت و کسي در نمي‏يافت که به کدام زبان بهتر سخن مي‏گويد. و در جاي ديگر مي‏گويد: موسي بن سيّار اسواري تفسير قرآن مي‏کرد به پارسي.11 در قرن‏هاي بعدي ترجمه‏هاي متعددي از قرآن کريم انجام گرفت که از ميان آنها ترجمه تفسير طبري، کشف الاسرار ميبدي، ترجمه ابوالفتوح رازي، تفسير گازر، مواهب عليه مشهور به تفسير حسيني، ترجمة الخواص زواره‏اي، منهج الصادقين و خلاصه آن، بيشتر از ديگر ترجمه‏ها، مورد توجه قرار گرفته و در ترجمه‏هاي بعدي تاثيرگذار بودند. در دائرة المعارف تشيع مدخلي با عنوان «ترجمه قرآن» ـ که نگارش آن را مرحوم آقاي محمد حسين روحاني برعهده داشته ـ و در جلد هفتم دانشنامه جهان اسلام در ذيل مدخل «ترجمه قرآن»12، درباره تطور ترجمه‏فارسي قرآن و مباحث نظري آن و ترجمه‏هاي معروف پارسي، سخن رفته است. 2ـ2ـ1. ترجمه‏ هاي کهن فارسي ترجمهءهاي کهن پارسي قرآن کريم از جهات مختلف مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و شناسايي و انتشار آنها در سال‏هاي اخير روند رو به رشد داشته است. در دائرة المعارف‏ها نيز ترجمه‏هاي کهن فارسي مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر انتشار متن چندين ترجمه کهن و مقالات متعدد در معرفي و نقد آنها، در فهارس نسخ خطي اين ترجمه‏ها معرفي و علاوه بر آن چندين کتاب‏شناسي مستقل در اين رابطه منتشر شده است. در فهارس نسخ خطي ترجمه‏هاي قرآن کريم به چند سبک معرفي شده است. در برخي از آنها ترجمه قرآن‏ها فقط با عنوان «قرآن مترجم» ياد شده و هيچ خصوصيت ديگري ذکر نشده است. در برخي از فهارس نيز به ترجمه‏ها توجه نشده و ترجمه‏هايي که در لابه‏لاي سطور در مصحف‏ها و کتاب‏هاي دعا تحرير شده، معرفي نگشته است. در تعدادي از فهارس نيز به مسئله ترجمه به صورت جدي توجه شده و... مشخصات ظاهري ترجمه‏ها ذکر و نمونه‏هايي از ترجمه نقل شده است. در اينجا کتاب‏ها و فهارس نسخه‏هاي خطي که اختصاصاً درباره قرآن‏هاي مترجم تدوين شده، يا در آنها بخشي به معرفي نسخه‏هاي خطي ترجمه‏هاي قرآن کريم اختصاص يافته، معرفي مي‏گردد. کتابنامه بزرگ قرآن کريم: شيخ محمد حسن بکايي، مرکز نشر قبله، (تاکنون 16 جلد از آن منتشر شده است). در جلد چهارم اين کتاب ترجمه‏هاي قرآن کريم به زبان‏هاي مختلف معرفي شده است. فهرستگان نسخه‏هاي خطي فارسي قرآن کريم: در دست نبودن اطلاعات جامع در باره نسخه‏هاي موجود از ترجمه‏هاي قرآن کريم، پژوهش در اين زمينه را با دشواري مواجه مي‏ساخت. اين کتاب گامي است در جهت هموار کردن راه پژوهش در اين زمينه. اين طرح در سال 1376ق در مرکز ترجمه قرآن مجيد به زبان‏هاي خارجي، با هدف شناسايي نسخه‏هاي خطي موجود از ترجمه‏هاي فارسي قرآن کريم در کتابخانه‏هاي جهان آغاز گرديد. در اجراي اين طرح کليه فهارس نسخ خطي منتشر شده در ايران و ديگر کشورها مورد بررسي قرار گرفت و اطلاعات مربوط به نسخ خطي ترجمه‏هاي قرآن کريم استخراج شد. اين طرح در محدوده فهارس نسخ خطي منتشر شده (به صورت مستقل يا در ضمن نشريات) به اجرا در آمد و حدود 350 فهرست متعلق به بيش از پانصد کتابخانه مورد بررسي قرار گرفت که تعدادي از فهارس در موضوع مورد بحث اطلاعاتي را در بر نداشتند. از فهارس مذکور، اطلاعات مربوط به نسخ خطي ترجمه‏هاي قرآن کريم استخراج گرديد. در مرحله اول تعداد فيش‏ها به حدود 2000 فيش بالغ شد که پس از حذف فيش‏هاي مکرر و نسخه‏هاي متعدد يک‏ترجمه، عنوان‏هاي باقي مانده به 895 عنوان رسيد. فهرست نسخ خطي قرآن‏هاي مترجم کتابخانه مرکزي آستان قدس رضوي: محمد آصف فکرت، انتشارات کتابخانه آستان قدس رضوي، 1363ش، وزيري، 480ص. در اين کتاب 326 نسخه خطي ترجمه قرآن کريم به فارسي و ترکي معرفي شده است. ادبيات فارسي بر مبناي تأليف استوري: يو. ا. برگل، مترجم يحيي آرين پور و سيروس ايزدي و کريم کشاورز، تحرير احمدمنزوي، تهران، موءسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، 1362 ش، 2 جلد. در جلد اول ص 253ـ97 تعدادي از ترجمه‏هاي فارسي قرآن کريم معرفي شده است. بررسي و طبقه بندي نقدهاي مربوط به ترجمه‏هاي قرآن کريم به زبان فارسي: پايان‏نامه کارشناسي ارشد، هادي حجت، استاد راهنما: دکتر آذرتاش آذرنوش، زمستان 1377ش، رحلي، 140ص. تاريخ ترجمه از عربي به فارسي از آغاز تا عصر صفوي: بخش اول: ترجمه‏هاي قرآني، آذرتاش آذرنوش، تهران، انتشارات سروش، 1375ش، وزيري، 327ص. دائرة المعارف قرآن کريم ـ گنجينه قرآن کريم: حسن سعيد، تهران، کتابخانه چهل ستون، مسجد جامع تهران، جلد پنجم، 1408 هجري، وزيري، 183ص. دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهي: بهاء الدين خرمشاهي، تهران، انتشارات دوستان و انتشارات ناهيد، چاپ اول، 1377ش، دو جلد، وزيري، جلد اول 1172ص، جلد دوم 1216ص. کتاب‏شناسي قرآن و علوم قرآني: تأليف صديقه سلطاني‏فر و مريم حکيم سيما، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، زمستان 1370، وزيري، 440ص. در موارد مختلف اين کتاب ترجمه هايي از قرآن کريم معرفي شده است. راهنماي گنجينه قرآن کريم (قرآن‏هاي خطي کتابخانه مرکزي آستان قدس رضوي): احمد گلچين معاني، مشهد، انتشارات اداره کتابخانه آستان قدس، 1347ش، وزيري، 374ص. فرهنگنامه قرآني: گروه فرهنگ و ادب بنياد پژوهش‏هاي اسلامي با نظارت دکتر محمد جعفر ياحقي، مشهد، آستان قدس رضوي، 1372 ش، وزيري، 4 جلد. فهرست قرآن‏هاي سلطنتي: بدري آتاباي، تهران، کتابخانه سلطنتي، 1351 ش، وزيري، 493ص. فهرست مشترک نسخه‏هاي خطي علوم قرآني در ايران: احمد منزوي، تهران، پيام آزادي، 1378 ش، رقعي، 214ص. فهرست مشترک نسخه‏هاي خطي علوم قرآني در پاکستان: احمد منزوي، تهران، پيام آزادي، 1378 ش، رقعي، 266ص. فهرست ميکروفيلم‏ها و نسخ خطي موزه ملي ايران: محمّد رياض، تهران، سازمان ميراث فرهنگي کشور، 1374 ش، وزيري، 224 ص. دراين فهرست 234 ميکروفيلم و 34 نسخه خطي معرّفي شده است. در ضمن آنها حدود 150 نسخه خطي قرآن معرفي شده که تعدادي از آنها ترجمه دارد. فهرست نسخ خطي قرآن مجيد کتابخانه گنج بخش: محمد نذير رانجها، اسلام آباد، مرکز تحقيقات فارسي ايران و پاکستان، 1372ش، وزيري، 405ص. فهرست نسخه‏هاي خطي گنجينه قرآن: علي اکبر خان محمدي، تهران، موءسسه پژوهش و مطالعات فرهنگي با همکاري سازمان مدارک فرهنگي انقلاب اسلامي، 1370ش، وزيري، 216ص. نخستين مفسران پارسي نويس: تأليف موسي درودي، تهران، انتشارات نور فاطمه (س)، 1362، وزيري، 232ص. در اين کتاب ترجمه‏هاي کهن فارسي معرفي و ارزيابي شده است. هزار سال تفسير پارسي: سيد حسن سادات ناصري، منوچهر دانش پژوه، تهران، نشر البرز، 1369 ش. در اين کتاب نيز ترجمه‏هاي کهن فارسي معرفي و ارزيابي شده است. 2ـ2ـ2. ترجمه‏ هاي جديد فارسي در پنجاه سال اخير به ترجمه فارسي قرآن توجه جدي شده و ده‏ها ترجمه فارسي جديد از سوي محققان به عالم علم و تحقيق عرضه شده است. به تبع آن نقد و معرفي و ارزيابي اين ترجمه رونق گرفته و نشريات به مباحث ترجمه قرآن کريم توجه کرده و مقالات متعددي را در اين زمينه منتشر نموده‏اند. علاوه بر آن چند نشريه تخصصي در زمينه قرآن کريم و فصلنامه ترجمان وحي اختصاصاً در زمينه ترجمه قرآن منتشر مي‏شود که در هريک آز آنها کتاب‏شناسي‏هاي متعددي در باره ترجمه‏هاي قرآن منتشر شده است. در اينجا کتاب‏شناسي‏ها و مقالات منتشر شده در باره ترجمه‏هاي فارسي قرآن کريم ذکر مي‏شود. ـ سيري در ترجمه‏هاي فارسي قرآن: حسن پويا، سروش، سال هجدهم، ش 822، 6بهمن 1375، ص45 ـ 49. ـ قرآن کريم بيش از هر زباني به فارسي ترجمه شده است: مروري بر ترجمه‏هاي قرآن کريم، حسن پويا، ابرار، ش 2236، شنبه 6 مرداد 1375، ص 8. (سخنان حجت الاسلام پويا در ميزگرد ترجمه قرآن کريم در فرهنگسراي انديشه). ـ ميزگرد، پيرامون ترجمه قرآن: حسن پويا، سلام، سال ششم، ش 1505، پنج شنبه 1 شهريور 1375، ص9. (درباره تاريخچه ترجمه قرآن به فارسي و معرفي ترجمه‏هاي معاصر ). ـ تاريخچه نقد ترجمه‏هاي فارسي قرآن کريم: هادي حجت، ترجمان وحي، سال سوم، ش 6، اسفند 1378، ص 49 ـ 61. ـ نگرشي بر سير ترجمه قرآن به زبان فارسي: محمد رضا انصاري، ترجمان وحي، سال اول، ش 1، شهريور 1376، ص 25 ـ 37. (به ضميمه فهرست ترجمه‏هاي فارسي موجود در مرکز ترجمه قرآن مجيد) نيز: جمهوري اسلامي، سال نوزدهم، ش 5388. دوشنبه 15 دي 1376، ص 14. ـ بررسي ترجمه‏هاي جديد قرآن: بهاء الدين خرمشاهي، همشهري (ويژه نامه قرآن کريم)، پنج شنبه 12 اسفند 1372، نيز با نام گفت‏وگو درباره ترجمه‏هاي قرآن مجيد، قرآن پژوهي (هفتاد بحث و تحقيق قرآني)، تهران مرکز نشر مشرق، 1372، ص 704ـ712. ـ گفت‏وگو در باره ترجمه‏هاي جديد قرآن: بهاء الدين خرمشاهي، در خاطره شط، چ1، تهران، انتشارات جاويدان، زمستان 1376، ص 704ـ712. ـ هزار و صد سال ترجمه مکتوب و مدون: گفت‏وگو با بهاء الدين خرمشاهي، همشهري، سال چهارم، ش 961، 13 ارديبهشت 1375، ص 9. ـ گلگشتي در بوستان ترجمه‏هاي معاصر قرآن کريم: محمد دشتي، کتاب ماه (دين)، سال اول، ش 3، 29 دي 1376، ص 33ـ25. ـ ترجمه‏هاي معاصر و امروزين قرآن کريم از الهي قمشه‏اي تا خرمشاهي: بي بي سادات رضي بهابادي، نداي صادق، سال سوم، ش 12، ص 19ـ28. ـ ترجمه‏هاي قرآن مجيد: علي رواقي، سروش، سال نوزدهم، ش 871، شنبه، 27 دي ماه 1376، ص 38ـ41. ـ فهرست کتاب‏هاي قرآني منتشر شده از 1995 تا سال 2000 (بخش اول ترجمه قرآن): گلستان قرآن، سال سوم، دوره جديد، ش 37، سه شنبه 5 آذر 1379، ص 43ـ44؛ ش38، پنج شنبه 17 آذر 1379، ص 33ـ35؛ ش 39، سه شنبه 19 آذر 1379، ص 42ـ44؛ ش 42، سه شنبه 23 آذر 1379، ص 38ـ39. ـ قرآن کريم و ترجمه‏هاي آن: مجيد صالحي، اطلاعات، ش 19296، پنج شنبه 15 فروردين 1370، ص 7. ـ نقد ترجمه‏هاي معروف قرآن به زبان فارسي: سيد عبد الوهاب طالقاني، کيهان انديشه، ش28، بهمن و اسفند 1368، ص 221 ـ 229 [نقدي بر ترجمه‏هاي فارسي الهي قمشه‏اي و آيتي] ـ درباره آخرين ترجمه‏هاي قرآن کريم: سيد جلال مجتبوي، بينات، سال دوم، ش5، تابستان 1374، ص 119ـ134. ـ چند ترجمه قرآن مجيد به فارسي: علي اصغر محمد خاني، اطلاعات، ش 20413، سه شنبه 10 اسفند 1372، ص6. ـ قرآن‏هاي تاشکند: سيد علي موجاني، مجله سياست خارجي، سال دهم، ش 1، بهار 1375، ص 339 ـ 349 . [ فهرست نسخ خطي قرآن‏هاي مترجم و غير مترجم موجود در موءسسه خاورشناسي ابوريحان بيروني آکادمي علوم جمهوري ازبکستان در تاشکند ]. ـ سيري در ترجمه‏هاي قرآن: مريم مير شمسي، همشهري، سال اول، ش 200، شنبه 13 شهريور 1372، ص 6. ـ آشنايي با نسخ خطي قرآن‏هاي مترجم در گنجينه قرآن‏هاي کتابخانه آستان قدس رضوي، اطلاعات، ش 20043، پنج شنبه 6 آبان 1372، ص 11. ـ آماري از ترجمه‏هاي کامل و چاپي قرآن به زبان فارسي: ويژه نامه مرکز ترجمه قرآن کريم به زبان‏هاي خارجي، به مناسبت چهارمين نمايشگاه قرآن کريم ـ تهران، بهمن 1375، ص 28 ـ 32 و 41. ـ قرآن‏هاي مترجم در کتابخانه آستان قدس رضوي: خراسان، ش 12797، شنبه 17 مهر 1372، ص 5. ـ کتاب‏شناسي ترجمه‏هاي قرآن به زبان فارسي: اطلاعات، ش 21248، پنج شنبه 18 دي 1376، ص 7. [کتاب‏شناسي هجده ترجمه قرآن به زبان فارسي ]. ـ گنجينه ‏اي در دل تاريخ: مروري بر ترجمه‏هاي کهن فارسي از کلام اللّه مجيد، گلستان قرآن، سال سوم، دوره جديد ش 23، دوشنبه 14 شهريور 1379، ص 13 ـ 22. [معرفي شانزده ترجمه کهن قرآن به فارسي ].   1. ابن نديم، الفهرست، ص 24. 2. ر. ک: همان ص 36ـ41. 3. الذريعة الي تصانيف الشيعة، ج 4، ص 123ـ127. 4. ادبيات فارسي بر مبناي تأليف استوري، ج1، ص 253ـ97. 5. دائرة المعارف فارسي، به سرپرستي غلامحسين مصاحب، ج2، ص 2032. 6. دانشنامه جهان اسلام، ج7، ص 73ـ96، مدخل «ترجمه قرآن». 7. شيخ آقا بزرگ تهراني، الذريعة الي تصانيف الشيعه، ج4، ص 123ـ127. 8. سيد محسن موسوي، کتاب‏شناسي جهاني ترجمه‏ها، کتاب ماه (کليات)، ش 61و60، آذر و دي 1381، ص 128ـ13. 9. تاج التراجم في تفسير القرآن للاعاجم، ابو المظفر شاهفور بن طاهر بن محمد اسفرايني، تصحيح نجيب مايل هروي و علي اکبر الهي خراساني، تهران، شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، 1375ش، ج1، ص8. 10. مناهل العرفان في علوم القرآن، عبدالعظيم الزرقاني، مصر، دار الاحياء الکتب العربية، ج 2، ص55 به نقل از النفحة القدسية تأليف شرنبلاني؛ دانش‏نامه قرآن و قرآن پژوهي، بهاءالدين خرمشاهي، ج1، ص554. 11. همچنين رجوع شود به: کتابنامه بزرگ قرآن کريم، محمد حسن بکايي، ج4، ص1534 و لغت‏نامه دهخدا، ج13، ص19251. 12. دانشنامه جهان اسلام، ج7، ص 73ـ96، مدخل «ترجمه قرآن». منابع: مجله پژوهش و حوزه، پاييز و زمستان 1383 - شماره 19 و 20