اسرار موفقیت مبلغ از دیدگاه نهج البلاغه(۲)

نویسنده: محمد سبحانی یامچی در بخش نخست این مقاله، شش مورد از عوامل موفقیت در تبلیغ بیان گردید . اینک به بیان برخی دیگر از عوامل موفقیت مبلغ می پردازیم . ۷ . سعه صدر مبلغ که در اجتماع با افراد مختلفی سر و کار دارد و با افکار و عقاید متفاوتی روبرو می شود، چونان انبیای بزرگ الهی که وقت اعزام به تبلیغ دین خدا از خداوند شرح صدر می خواستند، باید از خداوند منان طلب سعه صدر بنماید . حضرت موسی علیه السلام وقتی به همراه برادرش هارون، جهت تبلیغ دین خدا برای بنی اسرائیل و دعوت فرعون به سوی خدا، با دنیایی از مشکلات، درگیریها، جنگها و تندخوییها و . . . روبرو می شود، دست نیاز به درگاه بی نیاز برمی دارد و عاجزانه از خداوند درخواست می کند که «رب اشرح لی صدری » ; (۱) «پروردگارا سینه مرا گشاده دار .» شرح صدر نعمتی است که خداوند به خاطر آن بر پیامبرش صلی الله علیه و آله منت می گذارد، می فرماید: «الم نشرح لک صدرک » ; (۲) «[ای پیامبر!] مگر ما سینه ات را نگشادیم .» از این بیان فهمیده می شود که سعه صدر امری مهم برای یک مبلغ است . در کار تبلیغی معمولا سنگ اندازی، ناراحتی، غم، مشکلات، سختیها، شکستها، زخم زبانها و . . . بر روحیه انسان اثر می گذارد، یک مبلغ موفق باید با درایت و مدیریتی خاص بتواند از کنار این ناملایمات عبور کند و با سرپنجه تدبیر برای رفع آنها بکوشد و این نیازمند شرح صدر است . امیرمؤمنان علیه السلام شرح صدر را وسیله ای برای رهبری و ریاست می دانند و می فرمایند: «آله الریاسه سعه الصدر; (۳) وسیله و ابزار ریاست، سعه صدر است .» در جای دیگر حضرت علی علیه السلام قدرت و توان بالای تحمل دیگران و گشادگی سینه را از صفات یک فرد مؤمن می شمارند و می فرمایند: «اوسع شی ء صدرا; (۴) [مؤمن] سینه اش از هر کس گشاده تر است .» به سخن دیگر یک مبلغ موفق باید دارای سینه ای گشاده باشد تا بتواند همه این مشکلات را در آن جای دهد . تحمل مشکلات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و عقاید مخالفین در تبلیغ امری است لازم و ضروری که اگر کسی نتواند از نعمت الهی سعه صدر استفاده کند، در امر تبلیغ دچار مشکل می شود . هرچقدر انسان در، درگیریهای پیش آمده قدرت و قوت خود را بکار گیرد و با تحمل، سختیها را به جان بخرد، بازده تبلیغش بیشتر خواهد بود . حضرت امیر علیه السلام در فقراتی از نامه ای که به عثمان بن حنیف انصاری فرماندار بصره نوشتند بامثالی زیبا ضمن فرق گذاردن بین انسانهایی که دارای توان تحمل بیشتری هستند و کسانی که از قدرت تحمل کمتری برخوردارند، فرمودند: «الا وان الشجره البریه اصلب عودا والرواتع الخضره ارق جلودا والنائبات العذیه اقوی وقودا وابطا خمودا; (۵)آگاه باشید درختان بیابانی چوبشان محکمتر است اما درختان سرسبز [که همواره در کنار آب قرار دارند] پوستشان نازکتر [و کم دوام ترند] . درختانی که در بیابان روئیده و جز با آب باران سیراب نمی گردند، آتششان شعله ورتر و پردوام تر است .» مبلغان اعزامی به مناطق مختلف کشور که با انواع و اقسام محرومیتها و مشکلات مواجه می شوند، باید با سعه صدر چون درختان بیابانی با تحمل شدائد در راه تبلیغ دین خدا، با شعله های بیشتر و پرتوانتر انسانهای بیشتری را جذب فرهنگ اهل بیت علیهم السلام کنند . بقول مولوی: پرده های دیده را داروی صبر هم بسوزد هم بسازد شرح صدر ۸ . مخاطب شناسی انسان از آن جا که آزاد آفریده شده و دارای اختیار و آزادی است، سعی دارد تحولات تازه ای را در زندگی خویش ایجاد نماید . بطوری که همواره طالب تغییرات در وضع زندگی و ایجاد شرایط بهتر در محیط زندگانی است . مردم هر عصر و زمانی برای زندگی بهتر ناچارند خویشتن را با تحولات نوین همان زمان منطبق نمایند و از تحولات زمانه عقب نمانند . مبلغ دینی هم باید خود را با شرایط زمان منطبق نماید و به تناسب زمان خویش نسبت به سطح فرهنگ، روشها، بینشها و عقاید و رسومات مردم محل تبلیغ، اطلاع کافی داشته باشد . به سخن دیگر برای یک مبلغ که کارش تبلیغ دین برای نسل زمان حاضر است، شناخت «مردم زمان » و «سطح فرهنگ » آنها امری ضروری است، چنان که خود علی علیه السلام به فرزندشان امام مجتبی علیه السلام فرمودند: «یا بنی انه لابد للعاقل ان ینظر فی شانه فلیحفظ لسانه ولیعرف اهل زمانه; (۶) فرزندم! انسان عاقل چاره ندارد جز آن که در موارد مهم خود نظر افکنده زبان خود را حفظ کند و اهل زمان خویش را بشناسد .» شناخت دقیق مخاطبان و گیرندگان پیام یکی از وظایف عمده مبلغان و مربیان بشمار می آید . چه بسیار مبلغان و پیام رسانانی که علی رغم دارا بودن بسیاری از امتیازات و امکانات به دلیل کم توجهی و بعضا بی توجهی به این مهم، در جلب و جذب مخاطبان ناکام و ناتوان مانده اند . امام خطبا نه تنها خود از شناخت کافی مخاطبان خویش برخوردار بود، بلکه نسبت به سطح فرهنگ مناطق دیگر کشور اسلامی نیز دارای اطلاعات لازم بود، به طوری که خصوصیات مردم مناطق را برای فرمانداران آنجا بیان می کرد; چنان که در سال سی و شش ه . ق پس از جنگ جمل در نامه ای به عبد الله بن عباس فرماندار بصره فرمودند: بدان که بصره امروز جایگاه شیطان و کشتزار فتنه هاست . با مردم آن به نیکی رفتار کن و گره وحشت را از دلهای آنان بگشای . بد رفتاری تو را با قبیله بنی تمیم و خشونت با آنها را به من گزارش دادند، و نیز فرمودند: «وان بنی تمیم لم یغب لهم نجم الا طلع لهم آخر وانهم لم یسبقوا بوغم فی الجاهلیه ولا اسلام; (۷) همانا بنی تمیم [مردانی نیرومندند که] هرگاه دلاوری از آنها غروب کرد، سلحشور دیگری جای آن درخشید و در نبرد در جاهلیت و اسلام کسی از آنها پیشی نگرفت .» چه بسا یک مبلغ به جهت ناآشنایی با سطح مخاطبان خویش نتواند آن چنان که شایسته است، پیام خود را انتقال دهد، مبلغ باید بداند با چه گروه سنی در ارتباط است و هر کدام از اصناف و گروهها دارای چه خصوصیاتی هستند تا سخنی مناسب و در خور فهم آنها بیان کند . قرآن کریم روح بعضی از انسانها و مخاطبین را به زمین آماده ای تشبیه می کند که با نزول باران سبز می شود و در مقابل بعضی را چون زمین شوره زاری می داند که جز خار و خاشاک روئیدنی دیگری ندارد . گاه قلب بعضی را مثل سنگ نفوذناپذیر و بعضی را چنان آماده معرفی می کند که با شنیدن سخن حقی، اشک شوق برگونه هایشان جاری می شود . مبلغان دینی باید قبل از تبلیغ و ابلاغ پیام، خصوصیات کامل مخاطبین خود را از جنبه های مختلف فردی و اجتماعی مورد بررسی و مطالعه دقیق قرار دهند، چرا که شناخت مخاطبین و «سطح فرهنگ » آنها، در رساندن معارف الهی اهمیت خاصی دارد . امام علی علیه السلام در بیانات خود نسبت به مخاطبین دارای مواضع گوناگونی بودند و نسبت به طرف مقابل باتوجه به سطح فهم و آگاهی او سخن می گفتند . روش برخورد امام با دشمن مهاجم، منحرفات و منافقان نفوذی فرق داشت . همچنان که نسبت به قاضی خطاکار، مردم بی وفای کوفه، بانوان، جوانمردان، چاپلوسان، خویشاوندان، دوستان، شکست خوردگان، فراریان، متجاوزان، مدیران، نیازمندان، کارگزاران و . . . برخوردهای متفاوتی از خود نشان می داد و به تناسب طرف، سخنی در خور شان آنها بیان می فرمود . آن حضرت در سال سی و هفت ه . ق در مسجد کوفه در معرفی مردم روزگار پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و شناساندن مخاطبین فرمودند: «والناس علی اربعه اصناف، منهم من لا یمنعه الفساد فی الارض الا مهانه نفسه وکلاله حده ونضیض وفره ومنهم المصلت لسیفه والمعلن بشره والمجلب بخیله ورجله، قد اشرط نفسه واوبق دینه لحطام ینتهزه اومقنب یعوده او منبر یفرعه . . . ومنهم من یطلب الدنیا بعمل الاخره ولا یطلب الاخره بعمل الدنیا، قد طامن من شخصه وقارب من خطوه وشمر من ثوبه وزخرف من نفسه للامانه واتخذ ستر الله ذریعه الی المعصیه . ومنهم من ابعده عن طلب الملک ضؤوله نفسه وانقطاع سببه فقصرته الحال علی حاله فتحلی باسم القناعه وتزین بلباس اهل الزهاده ولیس من ذلک فی مراح ولا مغدی; (۸) [در این روزگاران] مردم چهار گروهند، گروهی از آنها اگر دست به فساد نمی زنند، برای این است که روحشان ناتوان و شمشیرشان کند است و امکانات مالی در اختیار ندارند . گروه دیگر آنان که شمشیر کشیده و شر و فسادشان را آشکار کرده اند، لشکرهای پیاده و سواره خود را گردآورده و خود را آماده [کشتار دیگران] کرده اند و دین خود را برای به دست آوردن مال دنیا یا ریاست و فرماندهی گروهی یا منبری که بر آن فرا رفته [خطبه بخوانند]، تباه کردند . . . . گروهی دیگر با اعمال آخرت دنیا را می طلبند و با اعمال دنیا در پی کسب [مقامهای معنوی] آخرت نیستند، خود را کوچک و متواضع جلوه می دهند، گامها را [ریاکارانه] کوتاه برمی دارند، دامن خود را جمع کرده خود را همانند مؤمنان واقعی می آرایند و پوشش الهی را وسیله معصیت [و نفاق و دورویی و دنیاطلبی خود] قرار می دهند . و برخی دیگر پستی [و ذلت] نفس و فقدان امکانات آنها را از به دست آوردن قدرت محروم کرده و خود را به زیور قناعت آراسته و لباس زاهدان را پوشیده اند . اینان هرگز در هیچ زمانی از شب و روز از زاهدان [راستین] نبوده اند .» ۹ . رعایت تناسب سخن با مخاطبین از آنجا که عقل و ایمان انسانها تفاوت دارد، مبلغ باید با هر مخاطبی به «اندازه » عقل و ایمان او سخن بگوید و چیزی را از او بخواهد که توان انجام آن را داشته باشد . رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: «انا معاشر الانبیاء امرنا ان نکلم الناس علی قدر عقولهم; (۹) ما گروه پیامبران ماموریم که با انسانها به اندازه عقلشان سخن بگوییم .» مبلغ باید مطالب خود را در خور فهم شنوندگان بیان کند و تناسب لازم را بین سخن و شنونده رعایت کند و هر مطلبی را برای هر شنونده ای بیان نکند . چنان که حضرت لقمان علیه السلام به فرزند خویش در کنار فرمان به نماز، امر به معروف و نهی از منکر را دستور می دهد . در حالی که غالبا فرمان به نماز را، ادای زکات همراهی می کند و این نیست جز تناسب سخن با مخاطب چرا که نوجوان را مالی نیست تا مورد خطاب فرمان زکات قرار گیرد . مبلغ باید قبل از سخن، اندیشه کند و سخن را با شرایط بسنجد و اگر مصلحت بود، آن را بیان کند . حضرت علی علیه السلام فرمودند: «لان المؤمن اذا اراد ان یتکلم بکلام تدبره فی نفسه فان کان خیرا ابداه وان کان شرا واراه; (۱۰) البته انسان مؤمن، هنگامی که می خواهد سخن بگوید، پیش خود جوانب آن را می سنجد . اگر تشخیص داد که [سخن گفتن به مصلحت و] خوب است، سخن می گوید وگرنه آن را ابراز نمی کند .» هرچه خواهی بگویی ای خواجه بکن اندیشه اول از سر هوش گر بود خیر سامع و قایل بگشا لب و گرنه باش خموش (۱۱) ۱۰ . تشویق و انذار مخاطبین یکی از نیروهایی که هر انسان از آن بهره مند است، میل به تشویق و مورد توجه قرار گرفتن است . انسان از همان دوران کودکی می خواهد رفتارهای او را تایید و تشویق کنند . وقتی به دوران نوجوانی و سر دوراهیها می رسد، نسبت به رفتارهایی که مورد تشویق قرار گرفته، اطمینان قلبی به درستی آنها پیدا می کند . به جرات می توان گفت با شیوه تشویق و تقدیر می توان بهترین استعدادها را کشف کرده، در دلهای مخاطبین نفوذ نمود . امام علی علیه السلام انسانها را به انجام اعمال پسندیده ترغیب می کردند، و از ارتکاب اعمال زشت به شدت برحذر می داشتند . آن حضرت در نامه خود به مالک اشتر، ضمن تاکید بر استفاده از روش تشویق می فرمایند: «ولایکونن المحسن والمسی ء عندک بمنزله سواء فان فی ذلک تزهیدا لاهل الاحسان فی الاحسان وتدریبا لاهل الاساءه علی الاساءه والزم کلا منهم ما الزم نفسه; (۱۲) هرگز نیکوکار و بدکار در نظرت یکسان نباشد . زیرا این موجب می شود که نیکوکاران در نیکوکاری بی رغبت و بدکاران در بدکاری تشویق گردند . پس هرکدام از آنان را بر اساس کردارش پاداش ده .» در هر انسانی احساس ترس وجود دارد، آنچه مهم است، هدایت آن می باشد . اگر مبلغ بتواند از این احساس به منظور خدا ترس شدن مخاطب استفاده کند، علاوه بر اینکه این حس را در مسیر صحیح آن قرار داده، بسیاری از مشکلات اعتقادی و اخلاقی را هم از بین برده است . باید بین تشویق و انذار موازنه ای برقرار ساخت و تا سر حد امکان از مایوس کردن مخاطبین از رحمت الهی کاسته و آنها را بر سعی و تلاش جهت انجام اعمال و امتثال فرامین الهی تشویق کرد . علی علیه السلام در این زمینه می فرمایند: «الفقیه کل الفقیه من لم یقنط الناس من رحمه الله ولم یؤیسهم من روح الله ولم یؤمنهم من مکر الله; (۱۳)فقیه و عالم کامل آن کسی است که مردم را از رحمت الهی نومید نکند و از لطف و محبت او مایوس نسازد و از مجازات غافلگیرانه او ایمن ننماید .» ۱۱ . هماهنگی عمل با گفتار عمل مبلغ به گفتار خود، علاوه بر اینکه تبلیغ عملی است، شرط تاثیر تبلیغ نیز هست . به خصوص که مردم نسبت به شیوه زندگی مبلغ و خانواده او بسیار حساس هستند و از کسی که سخن خدا و رسول و ائمه علیهم السلام را به زبان جاری می کند، توقع صفا و اخلاص و وارستگی و پارسایی دارند . کسی که می خواهد راه پیشوایان الهی را در پیش گیرد و داعی الی الله شود، لازم است بداند که «ان رواه العلم کثیر و رعاته قلیل; (۱۴) راویان دانش بسیارند، ولی عاملان آن اندکند .» عمل کردن مبلغ به گفته های خود، که فشرده ای از تعالیم الهی است، نشانه وظیفه شناسی و علامت پاکی دل و تقوای او است ولی مهمتر از انجام وظایف فردی، هدایت مردم به صراط مستقیم و نجات آنها از گمراهی و ضلالت است که این مهم را باید با عمل به نمایش گذاشت . علی علیه السلام درباره ضرورت هماهنگی علم و عمل فرمودند: «العلم مقرون بالعمل فمن علم عمل والعلم یهتف بالعمل فان اجابه والا ارتحل عنه; (۱۵) دانش، همراه با عمل است، پس کسی که بداند عمل می کند و دانش، عمل را می طلبد و اگر عمل آن را همراه شود [علم برای صاحبش پایدار ماند] وگرنه از دست او خواهد رفت .» علی علیه السلام در جاهای مختلف از نکوهش کسانی سخن می گوید که بدون عمل مردم را به فرامین الهی دعوت می کنند . آن حضرت فرمودند: «لا تکن ممن یرجوا الاخره بغیر العمل ویرجی التوبه بطول الامل یقول فی الدنیا بقول الزاهدین ویعمل فیها بعمل الراغبین . . . ینهی ولا ینتهی ویامر بما لایاتی یحب الصالحین ولا یعمل عملهم ویبغض المذنبین وهو احدهم; (۱۶) از کسانی مباش که بدون عمل [صالح] به آخرت امیدوار است و همراه با آرزوهای دراز امید توبه دارد، در دنیا چونان زاهدان سخن می گوید، اما در رفتار همانند راغبان [دنیا] است، . . . دیگران را پرهیز می دهد اما خود پروا ندارد، به چیزی فرمان می دهد که خود انجام نمی دهد، نیکوکاران را دوست دارد، اما رفتارشان را ندارد، گناهکاران را دشمن دارد، اما خود یکی از گناهکاران است .» همچنین آن حضرت در نکوهش عالم بی عمل فرمودند: «وان العالم العامل بغیر علمه کالجاهل الحائر الذی لایستفیق من جهله بل الحجه علیه اعظم والحسره له الزم وهو عند الله الوم; (۱۷) بدون تردید آدم دانایی که بر خلاف دانائیش عمل می کند، بسان نادانی است که از خواب جهل، بیدار نمی شود . بلکه حجت علیه او بزرگتر، حسرت وی دامنگیرتر و در پیشگاه خدا مورد ملامت بیشتر است .» به فرمایش حضرت امام رحمه الله: علمی که جز اصطلاح و الفاظ نبود جز تیرگی حجاب چیزی نفزود هرچند تو حکمت الهی خوانیش راهی به سوی کعبه عاشق ننمود چنانکه صیاد باهوش و ماهر، جهت صید، تیر تیز خود را از میان یک کمان پرقدرت عبور می دهد تا به هدف برسد، یک مبلغ موفق نیز باید گفتار و مواعظ خود را از میان کمان «عمل » عبور دهد تا بتواند قدرت سحرآمیز بیان را به عرصه نمایش بگذارد و چه زیبا فرمود علی علیه السلام که: «الداعی بلا عمل کرامی بلا وتر; (۱۸) هر آن که مردم را دعوت کند، ولی عمل نکند، همچون تیرانداز بدون کمان است .» پس وظیفه اصلی مبلغ جهت نشر فرهنگ علوی این است که «اذا علمتم فاعملوا; (۱۹) هنگامی که به چیزی علم پیدا کردید، بر اساس آن عمل کنید .» که اگر چنین شود، چونان پیامبران و ائمه طاهرین علیهم السلام، جوانان به راه دین جذب می شوند و مانع از دین گریزی خواهد شد . ۱۲ . ترغیب به عمل با بیان فواید و نتایج آن قوانین اسلامی در عین اینکه آسمانی است، زمینی است، یعنی، بر اساس مصالح و مفاسد موجود در زندگی بشر است . علامه شهید مطهری رحمه الله در این باره می فرماید: «ما می بینیم قرآن اشاره می کند به مصالح و مفاسدی که در احکامش هست و به علاوه [این امر] جزو ضروریات اسلام است . شیخ صدوق کتابی از احادیث تالیف کرده، به نام علل الشرایع یعنی، (فلسفه های احکام) و در آن احادیثی را که در آنها اشاره ای به فلسفه های احکام هست جمع کرده است، نشان می دهد که از صدر اسلام، خود پیغمبر و ائمه علیهم السلام فلسفه ها برای احکام بیان می کردند و جزو ضروریات شیعه و اکثریت اهل تسنن - و شاید باید گفت به اتفاق اهل تسنن - این است که می گویند احکام بر مبنای مصالح و مفاسد واقعی است .» (۲۰) مبلغ باید بتواند با ظرافتی خاص در خطابه خود با بیان فواید و نتایج معنوی و مادی اعمال و کردار، مخاطبین خود را جذب کند . علی علیه السلام در خطابه خود به این مهم توجه داشتند و نتایج اخروی و دنیوی افعال مخاطبین را گوشزد می کردند . گاه می فرماید: «فان اطعتمونی فانی حاملکم ان شاءالله علی سبیل الجنه وان کان ذا مشقه شدیده ومذاقه مریره;(۲۱) اگر از من پیروی کنید، به خواست خدا شما را به راه بهشت خواهم برد، هرچند سخت دشوار و پر از تلخیها باشد .» و گاهی می فرماید: «ان افضل ما توسل به المتوسلون الی الله سبحانه وتعالی، الایمان به وبرسوله والجهاد فی سبیله، فانه ذروه الاسلام وکلمه الاخلاص فانها الفطره واقام الصلاه فانها المله وایتاء الزکاه فانها فریضه واجبه وصوم شهر رمضان فانه جنه من العقاب وحج البیت واعتماده فانها ینفیان الفقر ویرحضان الذنب، وصله الرحم فانها مثراه فی المال ومنساه فی الاجل وصدقه السر فانها تکفر الخطیئه وصدقه العلانیه فانها تدفع میته السوء وصنائع المعروف فانها تقی مصارع الهوان . . . ; (۲۲) همانا بهترین چیزی که انسانها می توانند با آن به خدای سبحان نزدیک شوند، ایمان به خدا و پیامبر او صلی الله علیه و آله و جهاد در راه خدا - که جهاد قله بلند اسلام است - و یکتا دانستن خدا - که همان فطرت [انسانی] است - و برپاداشتن نماز - که آیین ملت [اسلام] است - و پرداختن زکات - که تکلیف واجب الهی است - و روزه ماه رمضان - که سپری در برابر عذاب [الهی] است - و حج و عمره - که نابود کننده فقر و شستشو دهنده گناهانند - و صله رحم - که مایه فزونی مال و طول عمر است - و صدقه پنهانی - که نابود کننده گناه است - و صدقه آشکار - که مرگ بد را باز می دارد - و کارهای نیکو که از ذلت و خواری نگه می دارد . . .» ۱۳ . نظم و برنامه ریزی نظم و انظباط در کارها و برنامه ریزی برای فعالیتهایی که انجام می گیرد، یکی از ارکان موفقیت هر انسانی است . علی علیه السلام یکی از مهمترین فقرات وصیت خود را به داشتن نظم و برنامه ریزی در زندگی اختصاص داده است: «اوصیکما وجمیع ولدی واهلی ومن بلغه کتابی بتقوی الله ونظم امرکم; (۲۳) شما و همه فرزندان و هر کس که نامه ام به او برسد را به ترس از خدا و نظم در کارهایتان سفارش می کنم .» برای اینکه بتوانیم در امر تبلیغ اثر مثبتی بگذاریم، باید در عمل خود بازبینی کنیم، معمولا بزرگانی که در کار خویش موفق شده اند از برنامه ریزی منظم و صحیحی در زندگی بهره جسته اند . حضرت امیر علیه السلام فرمودند: «للمؤمن ثلاث ساعات، فصاعه یناجی فیها ربه وساعه یرم معاشه وساعه یخلی بین نفسه وبین لذتها فیما یحل ویجمل . ولیس للعاقل ان یکون شاخصا الا فی ثلاث، مرمه لمعاش، او خطوه فی معاد، او لذه فی غیر محرم; (۲۴) مؤمن باید شبانه روز خود را به سه قسم تقسیم کند، زمانی برای نیایش [و عبادت] پروردگار و زمانی برای تامین هزینه زندگی و زمانی برای واداشتن نفس به لذتهایی که حلال و مایه زیبایی است . خردمند را نشاید جز آن که در پی سه چیز حرکت کند; [کسب حلال برای] تامین زندگی، یا گام نهادن در راه آخرت، یا [به دست آوردن] لذتهای حلال .» از این بیان به خوبی استفاده می شود که در زندگی هر انسانی حاکم بودن نظم و برنامه ریزی لازم و ضروری است و برای یک مبلغ که کارش حساس است، ضروری تر می باشد . نظم و برنامه ریزی در کارهای حضرت امام خمینی رحمه الله، مبلغ موفق و بزرگی که امتی را به سعادت رسانده، شنیدنی است . «ایشان برای مطالعه و قرائت قرآن، در کارهای مستحب و حتی زیارتها و دعاهایی که در وقت خاصی هم وارد نشده بود، قت خاصی را تنظیم کرده بودند و هر کاری را بر طبق همان زمان بندی و تنظیم خاص انجام می دادند .» (۲۵) پیاده کردن نظم و انضباط در کارها، موجب می شود که هر کاری به جا و به موقع صورت گیرد . مبلغی که در جلسات سخنرانی و رفت و آمدها و وعده هایی که می دهد، نظم را رعایت کند، فعالیتهایش نتیجه بهتری خواهد داد . اگر مبلغ کار هر روز را در همان روز انجام دهد و به اصطلاح کار امروز را به فردا نگذارد، نتیجه خوبی از کارهای خود خواهد گرفت . حضرت علی علیه السلام توصیه می کنند که: «وامض لکل یوم عمله فان لکل یوم ما فیه; (۲۶) کار هر روز را در همان روز انجام ده [و آن را به روز بعد موکول مکن] زیرا برای هر روز کار خاصی است [که مجال انجام عقب افتادگیها را نمی دهد] .» ۱۴ . مردمداری یکی از عنایات خداوند به رسول گرامیش صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام این بود که قلب مبارکشان را نسبت به مردم مهربان کرده بود . به سخن دیگر آن بزرگواران و سایر ائمه اطهار علیهم السلام مردمدار بودند و در این کار زبانزد عام و خاص بودند و حتی دشمنان آنان به این بزرگواری معترف بودند . یکی از وظایف مهم مبلغ این است که مردمدار باشد و رسیدگی به خواسته های مردم را در محل تبلیغ از اولویتهای کاری خویش قرار دهد که در سایه این عمل، بقای نعمتهای خدادادی را نیز فراهم می سازد . حضرت امیر علیه السلام به جابر فرمودند: «یا جابر من کثرت نعم الله علیه کثرت حوائج الناس الیه فمن قام لله فیها بما یجب فیها عرضها للدوام والبقاء ومن لم یقم فیها بما یجب عرضها للزوال والفناء; (۲۷) ای جابر! کسی که نعمتهای خدا زیاد نصیب وی گشت، نیازهای فراوان مردم نیز به او روی آورد، در این صورت آن کس که در این حاجتها به آنچه در آنها واجب است، قیام کرد، خداوند نعمتها را بر او جاودانه سازد و آن کس که حقوق واجب الهی نعمتها را نپردازد، خداوند آن را به زوال و نابودی کشاند .» حضرت علی علیه السلام در یک بیان کلی، روش معاشرت با مردم را چنین تبیین می کنند که: «خالطوا الناس مخالطه ان متم معها بکوا علیکم وان عشتم حنوا الیکم; (۲۸) آنگونه با مردم زندگی کنید که اگر از دنیا رفتید، برایتان گریان و آنگاه که در کنار آنان بسر می برید، به شما عشق بورزند .» پس لازم است که مبلغ دینی در برخورد با توده مردم اولا: عدل و انصاف را رعایت کند و با اقشار مختلف منصفانه برخورد نماید چنانکه فرمود: «انصف الناس من نفسک ومن خاصه اهلک ومن لک فیه هوی من رعیتک; (۲۹) نسبت به مردم از جانب خود، نزدیکان، و هواداران خود انصاف را رعایت کن .» و ثانیا: دربرخورد با مردم، مساوات را رعایت کند تا خدای نکرده کسی از برخورد او ناراضی نشود: «وابسط لهم وجهک والن لهم جانبک وآس بینهم فی اللحظه والنظره; (۳۰) در برابر مردم، گشاده رو باش، نرم خویی و ملایمت را به کار آر و در ملاقات و نگاه مساوات را میان همگان رعایت کن .» دوری از آزار و اذیت و مردم آزاری، روی دیگر سکه مردمداری است . مبلغ باید چنان رفتاری از خود نشان دهد که در برخوردهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و . . . تنها به راضی بودن مردم از خود بسنده نکند . بلکه کار را به جایی برساند که حتی کوچکترین اذیت و آزاری از او دیده نشود . علی علیه السلام فرمودند: «طوبی لمن . . . عزل عن الناس شره; (۳۱) خوشا به حال کسی که شر و بدی خود را از مردم دریغ دارد .» به قول سعدی: خدا را بر آن بنده بخشایش است که خلق از وجودش در آسایش است همچنین آن حضرت در نامه ای به همه فرمانداران شهرستانهایی که سپاه از منطقه آنها گذر می کرد، فرمودند: «قد اوصیتهم بما یجب لله علیهم من کف الاذی وصرف الشذی; (۳۲) البته به آنان توصیه کردم که آنچه را خدا از آنان خواسته است، مراعات کنند . از جمله، از مردم آزاری و ایجاد مزاحمت برای مردم خودداری کنند .» مبلغ باید هر آنچه را برای خود ناخوشایند می داند، برای دیگران نیز ناخوشایند بداند و همیشه در فکر آسایش و رفاه مردم باشد تا خداوند منان هم از او و کارش راضی باشد . به فرمایش سعدی: حاصل نشود رضای سلطان تا خاطر بندگان نجویی خواهی که خدای بر تو بخشد با خلق خدای کن نکویی درست است که مردمداری شاخص امتیاز یک مبلغ اسلام است، اما این به معنای اعتبار همه مردم در همه زمانها نیست . حضرت علی علیه السلام نسبت به مردم بی اعتبار زمان خویش فرمودند: «اصبحت والله لا اصدق قولکم ولا اطمع فی نصرکم ولا اوعد العدو بکم; (۳۳) به خدا سوگند امروز بدین نتیجه رسیدم که به گفتار [و وعده های] شما دل نبندم و به یاری شما امیدوار نباشم و دشمن را به وجود شما تهدید نکنم .» همین مردم بی اعتبار باعث غربت امیرمؤمنان علی علیه السلام شدند; مردمانی که همه وجودش را وقف آنان کرده بود به حدی که حضرت زبان به شکوه بازکردند و فرمودند: «ارید ان اداوی بکم وانتم دائی کناقش الشوکه بالشوکه و هو یعلم ان ضلعها معها; (۳۴) به وسیله شما می خواهم دردها [ی اجتماعی] را مداوا کنم . در حالی که شما درد [و مشکل] من می باشید، من شبیه کسی هستم که بخواهد خار را به وسیله خاری دیگر بیرون آورد در حالی که می داند خار در تن او بیشتر شکند و برجای ماند .» ۱۵ . آشنایی با ابزارهای تبلیغ امروزه با پیشرفت تکنولوژی، خصوصا در امر آموزش، لازم است مبلغ نکته سنج از همه ابزارهای نوین تبلیغ اطلاع کافی داشته باشد . الان تنها با یک سخنرانی و منبر سنتی - که در جای خود ضروری است، چرا که دین و مذهب را همین منبرها و سخنرانیها پابرجا و ماندگار ساخته است - نمی توان جوان و نوجوان نسل سوم انقلاب را پای دین ماندگار کرد، بلکه باید در این امر مهم از ابزارها و تکنولوژی روز جهت آشنایی آنها با معارف دین بهره جست . باید با زمان پیش رفت و از قافله نوآوریها عقب نماند . اگر قبول داریم که نیاز نوجوانان و جوانان به معارف اهل بیت علیهم السلام بیشتر است و مطمئن هستیم که دارای قلبی پاک و قدرت جذب آنها بیشتر است و به تعبیر حضرت علی علیه السلام «قلب الحدث کالارض الخالیه ما القی فیها من شی ء قبلته; (۳۵) قلب جوان همچون زمین خالی است، هر بذری در آن پاشیده شود می پذیرد» ، باید در ایجاد شرایط مساعد جهت رشد و نمو آنها کوشا باشیم . چرا که خداوند اسلام را طوری قرار داده که «ولا عفاء لشرائعه; (۳۶) هرگز قوانینش غبار کهنگی به خود راه ندهد .» یعنی، در هر زمانی قوانین و بیاناتش به روز است و این وظیفه یک مبلغ است که با نوآوری آموزشی، این نوآوری را ارائه دهد . در این راه استفاده از روش کلاسداری در امر تبلیغ ضروری است . بنابراین باید با روشهای استفاده از تخته و کلاسداری آشنا بود، با تبدیل کتابهای نوشتاری به سی دیهای آموزشی صوتی - تصویری اطلاعات را راحت تر در اختیار گذاشت و نیز لازم است خود مبلغ از برنامه های کامپیوتری اطلاعات کافی داشته باشد . از طرف دیگر با پیشرفت نرم افزارها و آمدن اینترنت به عرصه خبررسانی علمی که جهان را به دهکده ای کوچک تبدیل نموده، تسلط بر این فن آوری روز ضروری است . کلید واژگان (برچسب ها): مخاطب شناسیسعه صدرنهج البلاغهمبلغاسرار موفقیت پاورقی ها: ۱) طه/۲۵ . ۲) انشراح/۱ . ۳) نهج البلاغه، حکمت ۱۷۶ . ۴) همان، حکمت ۳۳۳ . ۵) همان، نامه ۴۵ . ۶) امالی طوسی، ص ۱۴۶، المجلس الخامس، انتشارات دارالثقافه، قم . ۷) نهج البلاغه، نامه ۱۸ . ۸) نهج البلاغه، خطبه ۳۲ . ۹) اصول کافی، ج ۱، ص ۲۴، حدیث ۱۵، دارالکتب الاسلامیه، چ ۴، ۱۳۶۵ . ۱۰) نهج البلاغه، خطبه ۱۷۶ . ۱۱) جامی . ۱۲) نهج البلاغه، نامه ۵۳ . ۱۳) همان، حکمت ۹۰ . ۱۴) همان، خطبه ۲۳۹ . ۱۵) همان، حکمت ۳۶۶ . ۱۶) همان، حکمت ۱۵۰ . ۱۷) همان، خطبه ۱۱۰ . ۱۸) همان حکمت ۳۳۷ . ۱۹) همان، حکمت ۲۷۴ . ۲۰) اسلام و مقتضیات زمان، مرتضی مطهری، ج ۲، ص ۲۷ . ۲۱) نهج البلاغه، خطبه ۱۵۶ . ۲۲) همان، خطبه ۱۱۰ . ۲۳) همان، نامه ۴۷ . ۲۴) همان، حکمت ۳۹۰ . ۲۵) پا به پای آفتاب، امیررضا ستوده، ج ۲، ص ۱۷، نشر پنجره . ۲۶) نهج البلاغه، نامه ۵۳ . ۲۷) همان، حکمت ۳۷۲ . ۲۸) همان، حکمت ۱۰ . ۲۹) همان، نامه ۵۳ . ۳۰) همان، نامه ۴۶ . ۳۱) همان، حکمت ۱۲۳ . ۳۲) نهج البلاغه، نامه ۶۰ . ۳۳) همان، خطبه ۲۹ . ۳۴) همان، خطبه ۱۲۱ . ۳۵) همان، نامه ۳۱ . ۳۶) همان، خطبه ۱۹۸ . منبع: مبلغان > تیر ۱۳۸۲، شماره ۴۳ ، صفحه ۷۴