خصوصیات روحی و ویژگی های رفتاری پیامبران در راه تبلیغ (1)

1. صبر و استقامت در برابر مشكلات صبر و بردباری بر خلاف آنچه كه دشمنان شرائع الهی و به ویژه اسلام برای آن معنی باطلی تراشیده اند، یكی از ابزارهای مهمی است كه باید مبلّغان الهی و ناصحان بشری به آن مجهز باشند. تفسیر صبر به تو سری خوردن و سكوت در مقابل ظالم و ستمگر، معنی باطلی است كه برای آن تراشیده شده تا این شیوه اخلاقی را در انظار، بد و ناشایسته جلوه دهند؛ در حالی كه حقیقت صبر همان استقامت و تحمل رنج برای دست یافتن به اهداف و آرمانهای متعالی است و انسان بدون چنین شیوه ای، به آرمانهای بلند دست نمی یابد و لذا در آیات جهاد روی عنصر صبر تكیه می شود و یك فرد مجاهد بدون استمداد از آن، نمی تواند بر دشمن پیروز گردد. سرباز سست اراده و كم استقامت در همان لحظات نخست فرار را بر قرار بر می گزیند و سنگر را به دشمن تحویل می دهد. برای اینكه روشن شود چگونه پیامبران برای ایفاء رسالت الهی خویش از اهرم صبر بهره می گرفتند، آیاتی را یادآور می شویم: 1.«وَ لَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلی ما كُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا »؛ ¹ «پیامبرانی پیش از تو تكذیب شدند. آنها در برابر تكذیب مخالفان استقامت ورزیدند و آزار دیدند تا اینكه نصرت ما فرا رسید.» 2. خداوند به پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله توصیه می كند كه بسان پیامبران اولوا العزم در طریق تبلیغ، استقامت ورزد: «فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُم »؛ ² «پس صبر كن آن گونه كه پیامبران اولوا العزم صبر كردند و برای (عذاب) آنان شتاب مكن!» در اهمیت این ابزار كافی است كه در قرآن مجید پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله شخصاً نوزده بار به صبر توصیه شده است. بنابراین، نباید از اهمیت آن غافل بود. نه تنها خود پیامبران از این ابزار بهره می گرفتند، بلكه به پیروان خود نیز دستور صبر و بردباری می دادند تا آنجا كه موسی بن عمران علیه السلام آشكارا به پیروان خود می گوید: «از خداوند كمك بگیرید و صبر كنید »؛ «اِسْتَعینُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا » ³ و گواه روشن بر اینكه صبر به معنی استقامت است، نه تحمل زور، این است كه در دعوت به صبر، مسئله مرزبانی نیز كه بدون استقامت ممكن نیست، مطرح شده است؛ چنان كه می فرماید: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا »؛ ⁴ «ای كسانی كه ایمان آورده اید! استقامت كنید و (در برابر دشمنان) پایدار باشید و از مرزهای خود مراقبت كنید.» و در آیه دیگر می فرماید: «وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ »؛ ⁵ «اگر بردباری به خرج دهید و تقوا پیشه كنید، این از كارهایی است كه در گرو اراده استوار است.» و همچنین آیات دیگر كه درباره دعوت پیروان پیامبر به صبر وارد شده است. 2. صراحت و قاطعیت از ویژگیهای رهبران الهی صراحت و قاطعیت است. این دو خصلت در رهبران بشری كمتر دیده می شود؛ آنان در اعلام مواضع و اهداف خود غالباً از روش پنهان كاری بهره می گیرند و صراحت و قاطعیت در مواضع و اهداف را از موانع پیروزی خود به شمار می آورند ولكن در روش پیامبران و رهبران بزرگ الهی، صراحت در گفتار و قاطعیت در عمل از اصول سیاست آنان به شمار می رود؛ آنان با صراحت و قاطعیت، آرمانهای الهی و برنامه های سماوی خود را اعلان می كردند و آماده شنیدن اعتراض مخالفان و برخورد خصمانه دشمنان بودند. البته در مسائل نظامی كاملاً محتاطانه برخورد كرده، اصل پنهان كاری را رعایت می كردند؛ ولی سخن ما در طرح اهداف كلی و اعلان مواضع اصولی است كه در این مورد، با صراحت و قاطعیت كامل، رسالت الهی خویش را ایفا می كردند؛ مثلاً در مسئله توحید و اینكه خدایی جز خدای جهان نیست، همگی به اتفاق كلمه و با صراحت هر چه تمام تر می گفتند: «اُعْبُدُوا اللَّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَیرُهُ »؛ «خداوند را بپرستید كه معبودی جز او برای شما نیست. » قرآن این جمله را از پیامبرانی مانند: نوح، هود، صالح و شعیب علیهم السلام نقل می كند. ⁶ قرآن درباره برنامه كلی پیامبران چنین می فرماید: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فی كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ »؛ ⁷ «و ما برای هر امّت و اجتماعی پیامبری ارسال كردیم كه (همگی می گفتند:) خدا را بپرستید و از پرستش بت اجتناب ورزید.» چه صراحت و قاطعیتی بالاتر از اینكه موسی و هارون علیهما السلام در برابر فرعون قرار گرفتند و هدف رسالت خود را چنین بیان كردند: «فَأَرْسِلْ مَعَنا بَنی إِسْرائیلَ وَ لا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْناكَ بِآیةٍ مِنْ رَبِّكَ وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی اِنَّا قَدْ اُوحِی اِلَینَا اَنَّ الْعَذَابَ عَلَی مَنْ كَذَّبَ وَ تَوَلّی »؛ ⁸ «بنی اسرائیل را با ما بفرست (و از قید و بند آزاد ساز) و آنان را شكنجه مكن! ما با معجزه ای از طرف پروردگار به سوی تو آمده ایم و درود بر پیروان هدایت! به ما وحی شده است كه عذاب الهی بر تكذیب كنندگان (آیین خدا) و روی گردانان (از برنامه های الهی است) .» این آیات نشان دهنده صراحت در گفتار و اعلان مواضع و اهداف است و نشان می دهد كه انبیاء در مورد عمل و تحقق بخشیدن به اهداف و برنامه ها، كاملاً قاطع بودند؛ مثلاً آن گاه كه ابراهیم علیه السلام مصلحت می بیند كه بتخانه عظیم بابل را به صورت تل بزرگی از چوب درآورد و به بت پرستان عملاً ثابت كند كه آنها مبدأ كاری نیستند، با قاطعیت تمام تصمیم می گیرد كه به این كار جامه عمل بپوشاند و حتی تصمیم خود را به برخی از آنان گوشزد می كند و می فرماید: «وَ تَاللَّهِ لَأَكِیدَنَّ أَصْنامَكُمْ بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرین »؛ ⁹ «به خدا سوگند! آن گاه كه از شهر بیرون روید، در مورد بتهای شما تصمیم می گیرم.» البته معنی قاطعیت، استبداد در رأی نیست و این دو مطلب از دو مقوله اند. استبداد، خودرأیی و خودمحوری است و مستبد نه تنها مشاوره نمی كند، بلكه مشاوره را برای خود نقص می پندارد؛ در حالی كه قاطعیت با مشاوره كمال هماهنگی را دارد و آن اینكه هر گاه مطلب از همان لحظات نخست روشن باشد و یا پس از مشاوره با اهل فن، جوانب امر روشن گردد، در اعلان و اجراء آن تردید به خود راه ندهد و با قاطعیت كامل وارد كار شود و موانع احتمالی را با تكیه به قدرت الهی نادیده بگیرد. قرآن كریم در این باره می فرماید: «وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَی اللَّه »؛¹⁰ «با آنان به مشاوره بپرداز و هر موقع تصمیم گرفتی، بر خدا تكیه كن!» 3. سازش ناپذیری در اصول یكی دیگر از ویژگیهای رهبران الهی این است كه هرگز در اصول و اهداف كلی با دشمن معامله نمی كردند و هرگز حاضر نمی شدند اصول مكتب به نحوی از انحاء خدشه دار شود. این همان خصیصه سازش ناپذیری در مقابل دعوت به چشم پوشی از اصول است. در زندگی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله این مسئله به خوبی روشن است. قریش از او دعوت كردند كه پیامبر، خدایان آنان را عبادت كند تا آنان نیز خدای پیامبر را عبادت كنند. قبول چنین پیشنهادی، یك نوع عدول از اصول مكتب به شمار می رفت و به همین جهت، وحی الهی رسول گرامی صلی الله علیه وآله را تعلیم داد كه بفرماید: «لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ »؛ ¹¹ «آنچه را شما می پرستید، من نمی پرستم.» ابن هشام در سیره خود می نویسد: گروهی از مردم طائف آمدند تا با پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله از در صلح وارد شوند، مشروط بر اینكه صلحنامه ای نوشته شود و دو طرف امضاء كنند و مواد صلحنامه این باشد كه مردم طائف پس از قبول اسلام در انجام این امور آزاد باشند: 1. نماز نگزارند؛ 2. ربا بخورند؛ 3. عمل جنسی مطلقاً مباح باشد؛ 4. بتكده آنان یكسال یا بیشتر برپا باشد تا زنان آنان، آنها را عبادت كنند. یك چنین صلح و آشتی پذیری، عدول از اصولی بود كه پیامبر برای تبلیغ و تحكیم آنها برانگیخته شده بود. از این جهت، پیامبر همه این شرائط را رد كرد و در رد برخی از این مواد آیه ای از قرآن را تلاوت فرمود تا به آنان بفهماند كه این مواد، مخالف برنامه های قطعی مكتب و آرمانهای رسالت اوست و سازش در مورد آنها پذیرفته نیست. در مورد ربا فرمود: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِی مِنَ الرِّبا »؛ ¹² «ای كسانی كه ایمان آورده اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و آنچه از (مطالبات) ربا باقی مانده، رها كنید!» درباره زنا فرمود: «وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنی إِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبیلاً »؛ ¹³ «و نزدیك زنا نشوید كه كار بسیار زشت و بد راهی است. » و درباره نماز فرمود: «لَا خَیرَ فِی دِینٍ لَا صَلَاةَ مَعَهُ؛ ¹⁴ آیینی كه به همراه آن نماز نباشد، سودی ندارد.» بنابراین، مقصود از سازش ناپذیری، حفظ اصول و قوانین اساسی مكتب و عدم عدول از آنهاست و گرنه با حفظ اصول، چشم پوشی از برخی خصوصیات در صورتی كه مصلحت ایجاب كند، با «سازش ناپذیری » منافاتی ندارد؛ چنان كه پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله در غزوه حدیبیه، گذشتهایی از خود نشان داد كه كاملاً بی سابقه بود. علی علیه السلام در آغاز صلحنامه نوشت: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هذا مَا اصْطَلَحَ عَلَیهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله. » طرف صلح كه عمرو بن سهیل بود، اعتراض كرد كه ما رحمان را نمی شناسیم، پس بنویسید: «بسمك اللهم » و نیز تو را رسول خدا نمی دانیم، پس كلمه «رسول اللَّه » را از كنار نامتان بردارید. پیامبر همه را پذیرفت و حتی حاضر شد كه همان سال از حدیبیه به مدینه باز گردد و سال دیگر برای انجام مراسم عمره به مكه بیاید. ¹⁵ عدول از چنین اموری كه برنامه های اصولی و قوانین اساسی مكتب را خدشه دار نمی سازد، انعطافی است كه در مواقع خاص كه مصلحت برتر آن را ایجاب می كند، لازم است و از شرائط یك رهبر هوشیار و موقعیت شناس می باشد. اكنون نظری به زندگانی بعضی از پیامبران پیشین می افكنیم و سازش ناپذیری آنان را در حفظ اصول از زبانشان می شنویم: حضرت هودعلیه السلام آن گاه كه ملت وی از او روی گردان شدند و گفتند كه او مورد خشم خدایانشان قرار گرفته است، تصمیم گرفت رابطه خود را به كلی از آنان قطع كند و چنین گفت: «إِنِّی أُشْهِدُ اللَّهَ وَ اشْهَدُوا أَنِّی بَری ءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ ^× مِنْ دُونِهِ فَكیدُونی جَمیعاً ثُمَّ لا تُنْظِرُون »؛ ¹⁶«من خدا را گواه می گیرم و شما نیز شاهد باشید كه من جز خدای یكتا از خدایان شما بری هستم. آنچه می توانید در مورد من انجام دهید و مرا مهلت ندهید.» و شعیب علیه السلام آن گاه كه تهدید شد اگر آیین بت پرستی را نپذیرد، از شهر بیرون خواهد شد، در پاسخ چنین گفت: «قَدِ افْتَرَینا عَلَی اللَّهِ كَذِباً إِنْ عُدْنا فی مِلَّتِكُمْ بَعْدَ إِذْ نَجَّانَا اللَّهُ مِنْها وَ ما یكُونُ لَنا أَنْ نَعُودَ فیها »؛¹⁷ «اگر ما به طریقه شما برگردیم، پس از آنكه خدا ما را از آن نجات داد، به خدا دروغ بسته ایم و شایسته نیست كه ما به آن باز گردیم.» در اینجا لازم است یادآور شویم كه اگر چه تمام پیامبران از اهرمهای ظاهری و اسباب عادی مانند: صبر و بردباری، دعوت پیروان به شكیبایی، قاطعیت در تصمیم گیری و عمل، و آشتی ناپذیری درباره اصول مكتب بهره می گرفتند، اما در همه حالات توجه كامل داشتند كه ریشه تأثیر این عوامل در گرو اراده حق تعالی است و هر چه در جهان می گذرد، باید از اراده او سرچشمه بگیرد. از این جهت، عامل مهمی در زندگی آنان خودنمایی می كند كه در ادامه یادآور خواهیم شد. ادامه دارد... .

---

پی نوشت: ×) برگرفته از منشور جاوید قرآن، آیة الله جعفر سبحانی، مؤسسه امام صادق علیه السلام، پاییز 1370، ج 10، صص 347 - 354.