نهضت حسینی و انقلاب خمینی*

  گفته می شود که حرکت انقلابی مردم مسلمان ایران در سرنگونی رژیم سلطنتی و استقرار نظام جمهوری اسلامی متأثر از قیام امام حسین(ع) و فرهنگ عاشورا است نقش نهضت سیدالشهدا(ع) در پیدایی و پایایی نهضت اسلامی ایران چیست؟ بسیاری از اندیشمندان و متفکرانی که در زمینه تبیین علل و عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نظریه پردازی کرده اند، بر این باورند که عامل «مذهب» از قوی ترین و اصلی ترین عواملی است که در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی، نقش بسزایی داشته است.[۱] میشل فوکو ـ فیلسوف مشهور فرانسوی و نظریه پرداز پست مدرنیسم ـ در تحلیل و بررسی عوامل انقلاب اسلامی از «معنویت گرایی سیاسی» نام می برد. به نظر او، روح انقلاب اسلامی در این حقیقت یافت می شود که ایرانیان از خلال انقلاب خود، در جست و جوی ایجاد تحوّل و تغییر در خویش بودند. هدف اصلی آنان، ایجاد تحولی بنیادین در وجود فردی و اجتماعی، حیات اجتماعی و سیاسی و در نحوه تفکر و شیوه نگرش بود... آنان راه اصلاح را در اسلام یافتند. اسلام برای آنان هم دوای درد فردی و هم درمان بیماری ها و نواقص جمعی بود.[۲] آصف حسین در کتاب ایران اسلامی می نویسد: «انقلاب و ضد آن بر این نکته تأکید دارد که باید مطالعه انقلاب با توجه به عنصر ایدئولوژی، نقش اپوزیسیون اسلامی، مشروعیت، آموزش ها و خصوصاً رهبری صورت گیرد.»[۳] حامد الگار نیز در کتاب ریشه های انقلاب اسلامی، سه عامل «تشیع، رهبری امام خمینی(ره) و طرح اسلام به عنوان یک ایدئولوژی» را به عنوان ریشه های انقلاب مطرح می کند.[۴] از سوی دیگر مروری بر ادبیات سیاسی رایج در روند وقوع انقلاب اسلامی، شعارها، سخنرانی ها و بیانیه های انقلابیون و رهبران نهضت، بیانگر این واقعیت است که از میان عناصر مذهبی، «فرهنگ عاشورا و نهضت امام حسین(ع)، نقش بسزایی در این زمینه ایفا کرده است. مؤلفه های فرهنگ و تعالیم عاشورا عبارتند از: ۱٫ فرهنگ شهادت؛ ۲٫ فرهنگ مبارزه مستمر حق با باطل؛ ۳٫ فرهنگ طاغوت ستیزی و طاغوت زدایی؛ ۴٫ اصل پیروی از رضای خدا و مصالح مسلمین؛ ۵٫ فرهنگ پیشگیری از جرم و فساد قبل از وقوع آن در فرهنگ نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر.[۵] این مؤلفه ها در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی، تأثیر بسزایی داشته و حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز در گرو حرکت در این چارچوب است. اکنون جهت آگاهی بیشتر بحث را در چند محور پی می گیریم: الف) تأثیر فرهنگ عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی ۱٫ تأثیر بر اهداف و انگیزه های انقلابیون هدف و انگیزه مردم ایران از انقلاب اسلامی، نابودی ظلم، استبداد و استکبار و بر پایی حکومت عدل الهی و اجرای احکام اسلامی به عنوان «معروف» و جلوگیری از وابستگی به اجانب و بیگانگان به عنوان «منکر» بود. اینها همان انگیزه و هدف امام حسین(ع) از قیام عاشورا بود، آنجا که می فرماید: «انما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدّی ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیره جدّی و ابی علی ابن ابی طالب(ع)». اگر یزید بن معاویه تجاهر به فسق و فجور داشت، خاندان پهلوی نیز همان گونه عمل می کردند و به عنوان نمونه باید گفت: اسلام زدایی را تا آنجا رساندند که به طور رسمی تاریخ هجرت پیامبر اکرم(ص) را به تاریخ شاهنشاهی تبدیل کردند!! امام راحل(ره) درباره تأثیر عاشورا بر اهداف و انگیزه های انقلاب اسلامی می فرماید: «حضرت سید الشهدا(ع) به همه آموخت که در مقابل ظلم، در مقابل ستم، در مقابل حکومت جائر چه باید کرد».[۶] برخی از علمای اسلامی بر این عقیده اند که مهم ترین انگیزه امام حسین(ع) از این قیام، ایجاد حکومت اسلامی بوده است. امام خمینی(ره)، در این زمینه می فرماید: «زندگی سیدالشهدا(ع)، زندگی حضرت صاحب(ع)، زندگی همه انبیای عالم، همه انبیا ـ از اول، از آدم تا حالا ـ همه شان این معنا بوده است که در مقابل حکومت جور، حکومت عدل را می خواستند درست کنند».[۷] ازاین رو یکی از مهم ترین شعارهای انقلابیون، این بود: «نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه» ۲٫ تأثیر بر رهبری انقلاب وجود رهبری حسین گونه همچون امام خمینی(ره)، یکی از مهم ترین تأثیرات نهضت عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی بود. مردم ایران، صلابت، شهامت، شجاعت، قاطعیت، سازش ناپذیری و روح حماسی حضرت امام حسین(ع) را در شخصیت امام خمینی(ره) متجلی می دیدند و شرایطی که امام حسین(ع) برای رهبر و حاکم جامعه اسلامی توصیف می کرد، در او می یافتند. شعار انقلابیان «خمینی، خمینی تو وارث حسینی» مبیّن این امر است. ۳٫ تأثیر بر شیوه مبارزه در فرهنگ مکاتب مادی، نباید «مشت به نبرد با درفش برود»؛ اما مردم ایران تحت تأثیر نهضت عاشورا، روحیه شهادت طلبی امام حسین(ع) و اصحابش را در خاطره ها تکرار می کردند. هنگامی که جوانان انقلابی با شعارهای «اللَّه اکبر» و «توپ، تانک، مسلسل، دیگر اثر ندارد» و... با تانک ها و مسلسل های رژیم ستمشاهی مقابله می کردند، امام راحل(ره) فرمود: «کیفیت مبارزه را اینکه قیام در مقابل یک حکومت قلدری که همه جا را در دست دارد، با یک عده معدود چه طور باشد، اینها چیزهایی است که حضرت سیدالشهدا به ملت آموخته است».[۸] مردم از فرد ستیزی به دور بوده و تحت تأثیر رأفت اسلامی و با الهام از سیره امام حسین(ع) با دشمنان خود (مانند حر بن یزید ریاحی و ...) با شعار «گل در مقابل گلوله»، فریاد می زدند: «ارتش ایران حسینی شده، رهبر ایران خمینی شده».[۹] ۴٫ تأثیر از طریق ایام و اماکن عزاداری ایام عزاداری امام حسین(ع) و اماکنی از قبیل مساجد، تکایا و خیمه های عزاداری امام حسین(ع) به عنوان مهم ترین زمان و مکان برای فعالیت نیروهای انقلاب و بیداری مردم از مفاسد حکومت پهلوی و سازمان دهی آنان برای راهپیمایی، تظاهرات و فعالیت های انقلابی، محسوب می گردید. در طول دو ماه محرم و صفر سال اوج گیری انقلاب اسلامی، نقطه اوج آن، تاسوعا و عاشورای حسینی بود که به کلی پایه های رژیم ستمشاهی لرزید. سران ساواک در تحلیل های درون سازمانی خود گفته بودند: اگر ما بتوانیم ماه محرم را به خوبی پشت سر بگذاریم، رژیم پهلوی ماندنی است و همه دیدیم که بعد از اربعین حسینی در سال ۱۳۹۹ هـ.ق رژیم۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی در کمتر از یک ماه ساقط شد.[۱۰] ب) تأثیر فرهنگ عاشورا در پیروزی انقلاب اسلامی با مروری بر مقاطع سرنوشت ساز در پیروزی انقلاب اسلامی، مشخص می شود که نقطه آغازین آنها از ایام عزاداری امام حسین(ع) و با الهام از آموزه های نهضت عاشورا بود: ۱٫ قیام ۱۵خرداد ـ که نقطه عطفی در تاریخ انقلاب شمرده می شود ـ به دنبال سخنرانی شدیداللحن حضرت امام(ره) در بعدازظهر عاشورا (۱۳خرداد ۱۳۴۲) به وقوع پیوست. ایشان در مورد قیام ۱۵ خرداد فرمود: «ملت عظیم الشأن در سالروز این قیام فاجعه انفجارآمیزی که مصادف با۱۵ خرداد ۴۲ بود، با الهام از عاشورا آن قیام کوبنده را به بار آورد. اگر عاشورا و گرمی و شور انفجاری آن نبود، معلوم نبود چنین قیامی بدون سابقه و سازماندهی، واقع شود».[۱۱] ۲٫ هفده شهریور نیز یکی از مقاطع مهم انقلاب بود که تحت تأثیر عاشورا و فرهنگ آن شکل گرفت: «هفده شهریور مکررِ عاشورا و میدان شهدا مکرر کربلا و شهدای ما مکررِ شهدای کربلا و مخالفان ملت ما مکرر یزید و وابستگان او هستند».[۱۲] ۳٫ اعلامیه تاریخی امام خمینی(ره) در روز ۲۱بهمن۱۳۵۷ مبنی بر شکستن کودتا و حکومت نظامی رژیم ـ که تصمیم داشتند رهبران اصلی انقلاب را دستگیر کرده و به زعم خویش به انقلاب برای همیشه پایان دهند ـ عملاً نوعی حماسه عاشورایی محسوب می شد. مردم تحت تأثیر اعلامیه و فرمان حسین زمان خویش، به خیابان ها ریخته و توطئه های رژیم را درهم شکستند. امام راحل(ره) در این زمینه می فرماید: «اگر قیام حضرت سیدالشهدا(ع) نبود، امروز هم ما نمی توانستیم پیروز بشویم. تمام این وحدت کلمه ای که مبدأ پیروزی ما شد، برای خاطر این مجالس عزاداری، مجالس سوگواری و این مجالس تبلیغ و ترویج اسلام شد».[۱۳] ج) تأثیر فرهنگ عاشورا بر حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نه تنها عامل پیدایش اصل انقلاب و زمینه ساز پیروزی آن در مراحل مختلف فرهنگ عاشورا بوده است؛ بلکه همین فرهنگ، عامل اساسی حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز محسوب می گردد. اگر انقلاب اسلامی بخواهد بر مبنای آن فرهنگی که شکل گرفته، تداوم یابد؛ باید توجّه ویژه ای به همان فرهنگ داشته باشد: روحیه شهادت طلبی، آزادگی، عزّت نفس، مبارزه با ظلم و ستمگری، مخالفت با تخطّی از احکام اسلام و... در عرصه های مختلف سیاست خارجی و روابط با دیگر کشورها و نیز عرصه سیاست داخلی؛ از سیاست گذاری در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و غیره گرفته تا بخش های اجرایی و... . همه باید پایبند به آموزه های نهضت امام حسین(ع) و فرهنگ عاشورا باشند. اگر انقلاب اسلامی توانسته است از کلیه توطئه ها جان سالم به در برد؛ اگر جنگ تحمیلی هشت ساله ـ که از سوی تمامی قدرت های جهانی پشتیبانی می شد ـ نتوانست این انقلاب مردمی و اسلامی را از پای درآورد؛ اگر تهدیدهای دشمنان اسلام، امپریالیسم تبلیغاتی، محاصره اقتصادی، کودتای نظامی و... هیچ کدام کوچک ترین خللی در عزم و اراده نظام اسلامی وارد نکرد، همه و همه به دلیل همان فرهنگ عاشورایی ملت ایران است.[۱۴] امام خمینی(ره) در این زمینه می فرماید: «محرّم را زنده نگه دارید. ما هر چه داریم از این محرم است. از قتل سیدالشهدا(ع) و شهادت او است. ما باید به عمق این شهادت و تأثیر این شهادت در عالم برسیم و توجه کنیم که تأثیر او امروز هم هست. اگر مجالس وعظ و خطابه و عزاداری و اجتماعات سوگواری نبود، کشور ما پیروز نمی شد. همه در تحت بیرق امام حسین(ع) قیام کردند. الان هم می بینید که در جبهه ها وقتی که نشان می دهند آنها را، همه با عشق امام حسین(ع) است که دارند جبهه ها را گرم نگه می دارند».[۱۵] ایشان در جای دیگر می فرماید: «فداکاری حضرت سیدالشهدا(ع) است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است... باید بدانید که اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این نهضت را حفظ کنید».[۱۶] www.porsemn.org پی نوشت ها: * ـ پرسش ها و پاسخ های دانشجویی، دفتر سیزدهم(ویژه محرم)، ص ۱۵۴-۱۶۱٫ [۱] ـ به عنوان نمونه ر.ک: عمید زنجانی، انقلاب اسلامی ایران و ریشه آن؛ سید حمید روحانی، نهضت امام خمینی(ره)؛ منوچهر محمدی، تحلیلی بر انقلاب اسلامی؛ علی دوانی، نهضت روحانیون ایران؛ جمیله کدیور، رویارویی انقلاب اسلامی ایران و آمریکا و... . [۲] ـ میشل فوکو، ایرانی ها چه رؤیای در سر دارند؟ ترجمه حسین معصومی همدانی. [۳] ـ به نقل از عبدالوهاب فراتی، رهیافت های نظری بر انقلاب اسلامی «مجموعه مقالات»، ص ۲۹۷٫ [۴] ـ همان. [۵] ـ هاشم هاشم زاده هریسی، اصول فرهنگ و تعالیم عاشورا، چکیده مقالات گنگره بین المللی امام خمینی(ره) و فرهنگ عاشورا؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص۱۸۹٫ [۶] ـ قیام عاشورا در کلام و بیان امام خمینی(ره)، ص۵۵٫ [۷] ـ همان، ص ۳۸ . [۸] ـ صحیفه نور، ج ۱۷، ص ۵۵٫ [۹] ـ مصطفی کواکیان، هفت قطره از جاری زلال اندیشه امام خمینی(ره)، ص ۲۲۹٫ [۱۰] ـ راهپیمایی عظیم مردم ایران در روز اربعین برابر با ۲۹/۱۰/۱۳۵۷بود که پس از۲۳ روز در ۲۲/۱۱/۱۳۵۷ انقلاب اسلامی پیروز شد. [۱۱] ـ صحیفه امام، ج ۱۶، ص ۲۹۰٫ [۱۲] ـ همان، ص ۳۴۶٫ [۱۳] ـ همان، ص ۳۴۶٫ [۱۴] ـ هفت قطره، همان، ص ۲۳۵٫ [۱۵] ـ صحیفه امام، ج ۱۷، ص۵۸٫ [۱۶] ـ همان، ج ۱۵، ص۳۳۱ و۲۳۰ و جهت مطالعه درباره تأثیرات فرهنگ عاشورا بر انقلای اسلامی ر.ک: عبدالوهاب فراتی، رهیافتی نظری بر انقلاب اسلامی (مجموعه مقالات)، ص ۹۱؛ فصلنامه حکومت اسلامی، سال هشتم، شماره اول بهار ۸۲، (ش ۲۸)، ص ۳۹۶٫ منبع:  معارف > بهمن ۱۳۸۶، شماره ۵۳ http://www.hawzah.net