پنج مقاله

پنج مقاله

«پنج مقاله» شامل پنج نوشته کوتاه در باب دین و اسلام است: «دین و مذهب» ، «احتجاجات قرآن» ، «نقدی بر ترجمه ای از قرآن» ، «نماز» و «اسلام برتر است» . مقاله دین و مذهب (صص۱۳-۳۸) چنان که ناشر در مقدمه کتاب آورده است، «ظاهراً برای کتاب تعلیمات دینی دوره دبیرستان در حدود سال ۱۳۵۰ نگارش یافته تا به وسیله افرادی مانند شهید دکتر بهشتی و شهید دکتر باهنر که در آموزش و پرورش دوره قبل از انقلاب اسلامی نفوذ کرده بودند، به چاپ برسد» (ص ۷). به همین دلیل و نیز به دلیل بیان ساده و روان آن، مقاله برای خوانندگان عام مفید است. نویسنده در این مقاله از احتیاج فطری بشر به دین می آغازد و آن گاه سخن را در هشت محور پی می گیرد. خداشناسی، پیغمبران، اسلام، پیغمبر اسلام، قرآن مجید، علی(ع)، ائمه اطهار(ع) و معاد. نویسنده در این هشت محور، اسلام را در زمینه ای از مباحث تاریخی، معارفی و گاه کلامی معرفی می کند و به این منظور از آیات، روایات و نقل های شعری _ به د لیل تناسب با مخاطب عام _ بهره می برد. مقاله «احتجاجات قرآن» قسمتی ازدرس استاد شهید در دانشکده الهیات دانشگاه تهران تحت همین عنوان بوده است که البته ادامه آن در حال حاضر دراختیار شورای نظارت بر آثار استاد نیست. این نوشته به استدلال های عقلی قرآن می پردازد. نویسنده، با استناد به قرآن، از نقد این ایده آغاز می کند که «در برخی روش ها و آیین ها حوزه معتقدات دینی را صرفاً قلمرو تسلیم و ایمان می دانند و دستگاه عقل و استدلال را از دستگاه تسلیم و ایمان، جدا و بی ارتباط فرض می کنند.» (ص ۴۲) نویسنده در مقام نقد به چهار نکته اشاره می کند: ۱- قرآن همواره دم از تعقل و تفکر می زند؛ ۲- قرآن بسیاری از مطالب را با دلایل عقلی اثبات می کند؛ ۳- قرآن تاریخ بشر را با طرز منطقی مبنی بر روابط علی و معلولی قضا یا تفسیر می کند؛ ۴- قرآن معمولاً برای احکام خود، فلسفه و حکمت ذکر می کند. نویسنده سپس با بیان این نکته که تأیید عقل از سوی قرآن به معنای اعتبار دادن تام و تمام به آن نیست، بلکه «افق اشراق و الهام از افق عقل، وسیع تر و فصیح تر است» به موضوع «راهبری عقل» می رسد (صص ۵۱-۶۳) و به پنج مورد از مواردی که در آموزه قرآنی «لغزش های عقل محسوب می شود می پردازد: مقاله« نقدی بر ترجمه ای از قرآن »نقد استاد مطهری بر ترجمه مرحوم ابوالقاسم پاینده از قرآن است که برای نخستین بار در حدود ۱۳۴۰ در مجله یغما به چاپ رسیده است. نقد استاد مطهری بر این ترجمه، فقط شامل سوره یاسین است که در پنج محور مرتب شده است. این نقد هم شامل ملاحظات ادبی و زبانی است و هم ملاحظات روشی. برای نمونه استاد مطهری در نقد ترجمه پاینده از آیه سی ام سوره یاسین (یا حسره علی العباد...) از جمله می گوید:معانی را در قالب کلمات فارسی باید ریخت و در سیاق فارسی هیچ گاه در مقام اظهار و تأسف و پشیمانی گفته نمی شود: «ای افسوس من» (ص ۷۲) نویسنده در پایان و در اشاره به «یکی از بزرگترین عیب های ترجمه آقای پاینده» به این نکته اشاره می کند که او در برخی موارد، ترجمه خود را برپایه قرائتی شاذ از قرآن سامان داده است. مقاله «نماز» (۸۷-۹۷) در حدود ۱۳۵۶ و در سال های نزدیک به پیروزی انقلاب اسلامی که مارکسیسم زدگی و تأویل مادی مفاهیم دینی بر برخی محافل حاکم بود، نوشته شده است. عنوان اصلی این مقاله «حرکتی بر ضد سیر آب» است، «کنایه از این که نوشتن کتابی درباره نماز در آن دوره [منظور کتاب« پرواز در ملکوت »نوشته حجت الاسلام فهری درباره نماز است] حرکت برضد مسیر آب است.» (ص ۸۷) استاد مطهری در نقل عقیده رایج در برخی محافل آن زمان، با لحنی از طعن و انکار، می گوید: «آخر این دو دقیقه خم و راست شدن و چند جمله تکراری را بازگو کردن که از هر پیرزن مفلوکی هم ساخته است این همه ارزش دارد که قائمه و سراپرده دین خوانده شود؟!» (ص ۹۳) و سپس چندین برداشت قرآنی را در نقد این سخن، مطرح می کند. مقاله پایانی کتاب عنوان «اسلام برتر است» را بر خود دارد. عنوان اصلی مقاله حدیث نبوی «الاسلام یعلو و لا یعلی علیه» است. استاد مطهری در باب معنای این حدیث، این پرسش را مطرح می کند که «آیا این حدیث در مقام تشریع و انشاء قانون است، آن چنان که فقها استنباط کرده اند یا در مقام اخبار و بیان یک جریان تکوینی است؟» (ص ۱۰۵). معنای موردنظر استاد این است که «هیچ کالای معنوی و روحی قادر به رقابت با اسلام نیست؛ زیرا قادر نیست مانند اسلام همه خلاءهای احتیاجات را پر کند...» (ص ۱۰۹) اگرچه استاد مطهری این معنا را با معانی دیگر مانعه الجمع نمی داند (ص ۱۱۰)