شرایط دینی و مذهبی کشور ترکیه

نویسنده: حسن بدل* ترکان پیش از پذیرفتن دین اسلام در سرزمینهای مختلف آسیا و اروپا زندگی می کردند و دولتهای گوناگون داشتند. در زمان فتوحات اسلامی، مسلمانان به ماوراءالنهر و به مرزهای ترک نشین رسیدند. در این سالها، میان مسلمانان و ترکان جنگهای متعددی به وقوع پیوست. بعد از سال ۷۵۱م که جنگ تالاس صورت گرفت، بین مسلمانان و ترکها ارتباطات نزدیک و گرمی به وجود آمد. بعدها ترکان آرام آرام، گاهی قوم به قوم و گاهی فرد به فرد، مسلمان شدند. دین اسلام در بسیاری از موارد، به دین ترکان شباهت داشت؛ زیرا آنان نیز قبل از اسلام آوردن خدای یگانه را می پرستیدند. علاوه بر این شباهت، آنچه موجب ایمان و پذیرفتن اسلام از سوی اکثر اقوام ترک شد، تعلیمات حیات بخش، نورانی و عدالت گستر اسلامی بود. ترکها به خدای آسمان یا گوک تانری(Gok Tanri) اعتقاد داشتند. در کتب تاریخ ثبت شده است که قبل از اسلام، اقوام ترک و به ویژه اغوز(Oguz)، برای شکر یا درخواست کمک، دست را به آسمان بالا می بردند و می گفتند: Bir Tanri؛ بیرتانری؛ خدای واحد کمکمان کن! ترکان در زمان عباسیان به صحنه حکومت آمدند و برای دولت، سربازان و لشکر فراهم کردند. آنان بعدها در مقابل امپراتوری بیزانس در جنگهای متعددی شرکت جسته و به مقامات بالا دست یافتند. بعد از فروپاشی عباسیان، حکومت اسلامی به دولت سلجوقیان ترک و بعد هم به دست امپراتوری عثمانی کبیر افتاد و این سلطه تا اواخر فروپاشی عثمانیان (۱۹۲۴م) ادامه یافت. آسیای صغیر(آناتولی) ترکان در اواخر سالهای ۱۰۰۰م به سرزمین آناتولی آمدند. در آن زمان آناتولی از سرزمینهای تحت تصرف مسیحیت (بیزانسیان) به شمار می آمد. در سال ۱۰۷۱م سلجوقیان و بیزانسیان در جایی به نام «ملازگیرد» برای جنگ رویاروی هم قرار گرفتند. آلب ارسلان بزرگ و سربازان وی، در مقابل فرمانده بزرگ عالم مسیحیت به نام رمانسون دیوژن (Romanson Diogenes) به پیروزی بزرگی دست یافت. بیزانس در ادامه این جنگ، سرزمینهای اطراف سوریه و آسیای صغیر را از دست داد. بعد از آن، جمعیت ترکان در آنجا زیاد شد و زبان آناتولی آرام آرام به ترکی تبدیل شد. اروپاییها نیز به جنگهای صلیبی دست یازیدند تا سرزمینها و اماکن مقدس از دست داده را پس بگیرند، ولی با آنکه کوشش بسیار کردند، موفق نشدند. سلجوقیها از سال ۱۰۷۷ تا ۱۳۰۸ میلادی، دولتی سنی مذهب برپا کردند. مذهب رسمی این دولت حنفی بود، ولی یکی از پادشاهان سلجوقی به نام ملکشاه به وسیله علمای ایرانی شیعه شد، اما طولی نکشید که وی را کشتند.۱ حمله مغول که آفت بزرگی برای امت اسلام بود، سلجوقیها را ضعیف تر کرد. حکومت سلجوقیان در سالهای اوایل قرن چهارم میلادی به دولتهای مختلف کوچک تبدیل گشت. در بین این دولتها، فقط دولت عثمانی موفق به اداره آناتولی شد. دولت عثمانی پس از آن در زمانی کوتاه به یک امپراتوری بزرگ بدل گشت. آنان در سال ۱۴۵۴م استانبول را که مرکز مسیحیت بود، فتح کردند. عثمانیان دولتی بزرگ تأسیس کردند که در عالم اسلام همانند آن وجود ندارد. این دولت از الجزایر آفریقا تا یمن عرب و از تبریز آذربایجان تا لهستان اروپا گسترده بود، اما امپراتوری عثمانی بعد از سالهای ۱۷۰۰م رو به ضعف گذاشت و این روند تا سال ۱۹۲۳ میلادی (همزمان با تأسیس ترکیه) ادامه داشت. این دولت از ۱۲۹۹ تا ۱۹۱۸ میلادی؛ یعنی ۶۱۹ سال تداوم یافت.۲و۳ باید دانست که ترکان بعد از اسلام، کوشش می کردند که مذهب حنفی را رواج دهند. همه دول ترک سنی، قراخانلیلار(۸۴۰ ـ ۱۲۰۲م) غزنویان(۹۶۹ ـ ۱۱۸۷م)، سلجوقیان و عثمانیان چنین بوده اند.۴ تأسیس جمهوری ترکیه پس از تأسیس دولت ترکیه، آتاتورک رئیس جمهور این کشور شد. انگلستان همواره برای از بین بردن امپراتوری عثمانی می کوشید و سرانجام نیز به هدف خود دست یافت. خلافت پانصد ساله دولت عثمانی به وسیله آتاتورک و حزب وی، «حزب جمهوری خواه خلق»(CHP)، در سال ۱۹۲۴م به پایان رسید. در سال ۱۹۲۳م در مجلس ترکیه، یکی از نمایندگان حزب جمهوری خواه خلق به جمع نمایندگان مجلس چنین گفت: «آقایان! دین رسمی ترکیه باید مسیحیت باشد؛ چون اسلام در مقابل پیشرفت است.» در آن هنگام، پارلمان ترکیه پیش از یک حزب نداشت و آن هم حزب لائیک جمهوری خواه خلق بود. البته آنان نتوانستند این پیشنهاد را اجرا کنند.۵ تغییر پوشش در یکی از کتابهای دولتی آموزش کودکان چنین نوشته شده بود: در زمان دولت عثمانی مردم لباسهای مختلف می پوشیدند و به ویژه زنان از جهت پوشش زیاده روی می کردند. این مناظر شایسته دولت مدرن ترکیه نبود. بنابراین، آتاتورک اولین بار در شهر کستامونی، کلاه جدید دولت را بر سر گذاشت. در سال ۱۹۲۵م قانون تعویض پوشش صورت گرفت و مردم لباسهای دنیای مدرن را پوشیدند.۶ تغییر خط آتاتورک در ادامه خط مشی خود، دست به تعویض خط زد و در سال ۱۹۲۸م حروف عربی را برداشت و به جای آن حروف لاتینی را قرار داد. هدف این بود که مردم از آثار اسلامی و از دولت عثمانی فاصله بگیرند. استاد دانشگاه استانبول، دکتر حسین خاتمی، درباره این مطلب در کتاب خود چنین می نویسد: «آثار باقی مانده امپراتوری عثمانی(که به عربی و زبان قدیم نوشته شده بود)، برای نسل جدید نامفهوم می ماند. در میادین استانبول، آثار تاریخی قبل از میلاد وجود دارد که روی آنها عکس پرندگان و حیوانات مختلف کشیده شده است و جوانان را به خود جلب می کند، ولی بر سردر بزرگ دانشگاه استانبول و سایر جاها نوشته هایی تاریخی و به زبان قدیمی وجود دارد که کسی به آنها اعتنا نمی کند.»۷ در همین سالها قرآن کریم و اذان محمدی نیز به زبان ترکی خوانده شد. نقشه مکارانه ای در حال انجام گرفتن بود. هر چه مسلمانان از اسلام دورتر می شدند، غربیها خوشحال تر بودند. گلادستون (Gladstone) وزیر مستعمرات انگلستان در پارلمان این کشور قرآنی به دست گرفت و در توجیه شکستهای خود گفت: «تا زمانی که این قرآن در دست مسلمانان است، ما نمی توانیم بر آنان حکومت کنیم. باید کاری کرد و این کتاب را از آنها دور ساخت.»۸ تغییر کتب مدارس دولتی بعد از سالهای ۱۹۳۱م در کتب (راهنمایی، دبیرستان و دانشگاه) مدارس دولتی، مستقیماً انکار خدا مطرح شد و کوشیدند جوانانی بی دین پرورش دهند. آتاتورک می گفت: «پرستش یک خدا، نتیجه سیاستهای جهانی است.» همچنین «قرآن وحی نیست، بلکه کلام بشر است.» وی می افزود: «اگر تاریخ را جستجو و بررسی کنیم، خواهیم دید که محمد یکباره نگفته من پیامبر خدایم! او ابتدا از عادات و رسوم بد عرب ناراحت شد و خلوت گزید و در آنجا سالها و سالها تفکر کرد و سرانجام چیزهایی را که از ادیان موسی و عیسی آموخته بود، با تفکرات خود مخلوط کرد و به مردم القا نمود.»۹ با این اندیشه ها بود که اذان محمدی را خاموش کردند، ذکر و اسم «الله» و «محمد» در روزنامه و مجلات ممنوع شد و در بسیاری جاها قرآن را جمع آوری کردند و سوزاندند. و اما امروز پس از این مقدمه کوتاه و سیر تاریخی، اکنون نوبت آن رسیده است که به بررسی شرایط دینی و مذهبی کنونی در ترکیه بپردازیم. ترکیه با ۶۸۵۰۰۰۰۰ نفر جمعیت، همانند ایران از پرجمعیت ترین کشورهای خاورمیانه به شمار می آید. آماری دقیق درباره مذاهب جمعیت ترکیه در دست نیست، اما عمده مردم تابع مذاهب اهل تسنن اند، اکثریت آنان حنفی اند و باقی مانده از مذهب شافعی تقلید می کنند. اکثر طرفداران حنفیه را ترکان و بیشتر شافعیان را کردها تشکیل می دهند. در ترکیه مالکیان و حنبلیان بسیار اندک اند. گسترش مذهب حنفی، چنان که گذشت، به وسیله دولت سلجوقیها و امپراتوری عثمانی صورت گرفت. اکنون اگر در ترکیه حدود هجده میلیون علوی (دوازده امامی)، یک میلیون شیعه (جعفریه) و ۷۵۰۰۰۰ جمعیت غیر مسلمان(مسیحی و یهود) باشند، حدود ۴۷ میلیون نفر دیگر سنی اند. بیشتر اهل سنت نیز تابع «دیانت» اند. بنابراین باید نخست این «دیانت» را بشناسیم. توضیح دیانت ترکیه آتاتورک بعد از بستن مساجد، خانقاهها، طریقتها و دایره مشایخ عثمانی، برای زیر نظر داشتن دین اسلام در ترکیه، به سال ۱۹۲۴م دیانت ترکیه را تأسیس کرده که تا به حال نیز تداوم یافته است. بعضی از مواد قانون اساسی ترکیه چنین است: ۱٫ خارج شدن دیانت از ارزشها و اهداف آتاتورک، جرم است. ۲٫ دیانت حق ندارد در بعد سیاسی اسلام کاری انجام دهد و در غیر این صورت پیگرد قانونی دارد. ۳٫ دیانت فقط می تواند احکام نماز، روزه، حج و مواردی از این قبیل را به مردم بیاموزد. ۴٫ دیانت گونه ای مؤسسه و منصوب دولت لائیک است.۱۰ در ترکیه بیش از هفتاد هزار مسجد وجود دارد که به جز مساجد شیعه، همه زیر نظر دیانت است. دیانت هر هفته خطبه های جمعه مساجد را مشخص می کند و هر هفته در همه مساجد کشور یک خطبه خوانده می شود. برای اینکه از محتوای این خطبه های جمعه باخبر شویم، به موضوع برخی از آنها اشاره می کنیم. در سال ۱۹۹۴م یکی از خطبه های نماز جمعه، به جمع آوری پوست قربانیها( در عید قربان) و اعطای آن به مؤسسه هواپیمایی دولتی، اختصاص داشت. در سال ۱۹۹۵م خطبه ای در نژادپرستی به جای امت پرستی خوانده شد. در سال ۱۹۹۲م کار و کارگری موضوع یکی از خطبه ها بود. در سال ۱۹۹۴م محتوای یکی از خطبه ها این بود که اطاعت از حکومت لازم است؛ هر چند ظالم باشد. توجه به جنگلها، برتری دولت ترکیه بر سایر دولتها، اسراف و زیانهای آن، موضوعات برخی از خطبه ها بوده اند.۱۱ درباره دیانت می توان گفت که بزرگ ترین یار دولت لائیک است و این دولت به وسیله دیانت، مسلمانان را زیر نظر می گیرد و کنترل می کند. ناگفته نماند که عده ای از نویسندگان اسلامی در مقابل دیانت ترکیه قرار گرفته اند و می کوشند هر چه زودتر آن را تغییر دهند. در میان اهل سنت ترکیه بعد از حنفیان، شافعیان بیشترین جمعیت را به خود اختصاص داده اند. اینان که بیشتر کُردند، به اهل بیت(ع) علاقه بسیار دارند. اکثر کسانی که از تسنن به تشیع عدول می کنند و مذهب جعفریه را می پذیرند، جوانان شافعی اند. شافعیها نسبت به حنفیها علاقه بیشتری به دین اسلام دارند و بیشتر دانشمندان و نویسندگان ترکیه در میان آنها پرورش می یابند. طریقت در ترکیه در میان اهل تسنن ترکیه، دو طریقت بسیار معروف است که یکی از آنها را نورجی و دیگری را نقشبندی می نامند. در بین جوانان اهل سنت، نورجیها نفوذ بیشتری دارند، ولی عوام الناس متمایل به طریقت نقشبندی اند. گروههای دیگری هم در بین اهل سنت وجود دارد که از جمله آنها یازجیلر، کایلانجیلر، گروه سامی افندی و گروه محمود افندی است که البته پیروان چندانی ندارند. اکنون اندکی درباره دو طریقت نورجی و نقشبندی سخن می گوییم. نورجیها بنیانگذار این طریقت سعید نورسی است که به سال ۱۹۶۰م از دنیا رفته است. این طریقت بعد از فوت سعید نورسی به مدت کوتاه به دسته های مختلف منشعب شد، ولی دوباره توسط فردی به نام فتح الله گولن زیر یک چتر گرد آمد.۱۲فتح الله گولن در سال ۱۹۱۷م به خاطر فعالیتهای بنیادگرایانه و ضدیت با رژیم لائیک به سه سال زندان محکوم شد. نورجیها رهبر اصلی خود را رسول اکرم(ص)، رهبر افکار جماعت خود را سعید نورسی و رهبر امروزه خود را فتح الله گولن می دانند.۱۳ گولن وعظهای خود را همیشه با چشم گریان انجام می داد و این چنین توجه مردم را به خود جلب می کرد. شبکه تلویزیونی وی که STV نام دارد، هر روز سخنرانیها و خطبه های او را پخش می کند. جماعت نورجیها فتح الله گولن را «مهدی منجی» و «عیسی» می نامند.۱۴ نکاتی مهم درباره فتح الله گولن ـ فتح الله گولن در زمان دولت لائیک اجویت، درحالی که گروههای دیگر تحت فشار بودند، به دستور واشنگتن مورد حمایت شخص اجویت قرار گرفت. ـ نکته قابل توجه اینکه در کتابهای درسی مدارس دولتی از وعظهای فتح الله گولن نقل قولهایی درج می شد و این در حالی است که حتی درج سخنان پیامبر اکرم(ص) به ندرت انجام می گرفت. ـ در زمان نخست وزیری بلند اجویت، احمد نجدت سزر، رئیس جمهور ترکیه، با موضعی که علیه جماعت نورجیها اتخاذ کرد، مورد خشم دولت واشنگتن و گروههای یهود آمریکا قرار گرفت. ـ حمایت دولت واشنگتن از فتح الله گولن بدین خاطر بود که آمریکا می خواست از فتح الله گولن برای نفوذ به خاورمیانه و کشورهای آسیای مرکزی استفاده نماید. ـ دور شدن فتح الله گولن از کشورهای اسلامی و نزدیک شدن او به دولت واشنگتن، باعث خوشحالی دولت تل آویو و حمایت یهودیان ترکیه از او شده است.۱۵ نورجیها که شهر ارزروم را برای فعالیتهای اولیه خود انتخاب کرده اند و در آن شهر نفوذ قابل توجهی دارند، دارای یکی از منظم ترین تشکیلات دنیا هستند. به عنوان نمونه به چند مورد آماری اشاره می کنیم: نورجیها در ترکیه ۸۸ موقوفه، ۲۰ شعبه، ۱۲۸ مدرسه، ۲۱۸ شرکت، ۱۲۸ آموزشگاه فوق برنامه، ۵۰۰ خوابگاه طلاب، ۱۷ مورد رسانه، از جمله روزنامه ۲۵۰ هزار تیراژی، یک شبکه تلویزیونی، مجلات مختلف و رادیوهای مذهبی گوناگون دارند.۱۶ رئیس دیوان عالی کشور ترکیه (Ankara.D.G.M) در سال ۲۰۰۰م شکایت نامه ای علیه فتح الله گولن تنظیم کرده است که ما به بخشی از آن اشاره می کنیم: گروه گولن از سال ۱۹۹۲م تا امروز، در ۵۴ کشور، از جمله آذربایجان، افغانستان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، روسیه، مغولستان، پاکستان، هندوستان، چین، تایلند، کره، کامبوج، اندونزی، فلیپین، مجارستان، رومانی، بلغارستان، آلبانی، آلمان، انگلستان، آفریقای جنوبی، مغرب، اوکراین، استرالیا، ۶ دانشگاه و کالج، ۲۳۶ دبیرستان، ۲ مدرسه راهنمایی، ۸ مدرسه زبان و مرکز کامپیوتری، ۶ مرکز پیش دانشگاهی و ۲۱ خوابگاه طلاب و جمعاً ۲۷۹ مؤسسه علمی را تأسیس کرده و برای این مدارس و مؤسسات ۵/۱ میلیارد دلار سرمایه گذاری نموده است.۱۷ در مراکز آموزشی طریقت نور دانشجویان، اکثر درسها را به زبان ترکی استانبولی، انگلیسی و عربی می خوانند. آنان اسم مدارس خود را «خانه های نور» (Nur Evleri) گذاشته اند. منبع مالی طریقت نور از طریق مؤسسات داخلی و خارجی، کمکهای اعضای این جماعت و دولت واشنگتن تأمین می شود. ناگفته نماند که فتح الله گولن امروز در آمریکاست و ورود وی به ترکیه ممنوع شده است و اگر به کشور بازگردد، سه سال زندان در انتظار اوست. اهداف اصلی طریقت نور چون بزرگ ترین مانع طریقت نور ارتش ترکیه است، یکی از اهداف مهم این جماعت، وارد کردن خود به ارتش و نفوذ در آن است. آنان برای نفوذ در ارتش، ابتدا فرزندان افراد نظامی را طبق عقاید خود آموزش می دهند و سپس روانه مدارس نظامی می کنند. یکی از اهداف این جماعت، نفوذ در کشورهای ترک زبان تازه استقلال یافته و تربیت نیرو برای ورود به دستگاههای آن کشورهاست. از اهداف دیگر جماعت، خنثا و بی اثر کردن تبلیغات و نفوذ جمهوری اسلامی ایران و نیز تشکیل اتحاد اسلامی ترکان به جای اتحاد کشورهای اسلامی است.۱۸ ما در مورد جماعت نورجیها به همین اندازه بسنده می کنیم؛ زیرا بحث تفصیلی درباره این گروه مستلزم نوشتن کتابهای مستقل است. طریقت نقش بندی پس از سال ۱۹۷۰م طریقت نقش بندی در میان اهل سنت ترکیه گسترش بسیار یافته است. اینان امروزه اگرچه نه به اندازه طریقت نور، اما به نوبه خود فعال اند. مثبت ترین کاری که نقشبندیها؛ به ویژه یک گروه آنان به نام «اشیکلار» انجام داده اند، خنثا کردن تبلیغات و نفوذ وهابیت در کشور است. مریدهای این طریقت، خانه به خانه گشتند و کتابی به نام سعادت ابدیه را در میان مردم پخش کردند که محتوای آن نقدهایی بر عقاید وهابیت بود. امروزه کمپانی اخلاص و شبکه تلویزیونی TGRT در دست آنان است۱۹که می توان گفت این رسانه تلویزیونی بزرگ ترین دشمن افکار شیعه اثنا عشری است. شیعه (جعفریه یا اثنا عشریه) در ترکیه در ترکیه کنونی حدود یک میلیون جعفری مذهب وجود دارد. اکثریت این شیعیان در جنگ جهانی اول از ایران، آذربایجان و ارمنستان وارد سرزمین ترکیه شدند. عده دیگری از آنان هم بعد از جنگ جهانی دوم از روسیه فرار کردند و از طریق دولت آلمان به ترکیه مهاجرت نمودند. جعفریهای دیگر ترکیه را هم مستبصران تشکیل می دهند. در این دو دهه اخیر، جوانان شافعی، مذهب جعفریه را پذیرفته اند. در سالهای بعد از ۱۹۷۰م، شیعیان برای اشتغال از دو شهر ترکیه (قارص و اغدیر) به شهرهای بزرگ ترکیه و نیز خارج از کشور، به ویژه آلمان مهاجرت کردند. همچنین در زمان درگیری ارتش و پ.ک.ک. جعفریها باز هم به غرب ترکیه کوچ کردند و این موجب شد نام جعفریه در ترکیه بر زبانها بیفتد. شهر هم مرز ایران، قارص، پیش تر مرکز شیعیان ترکیه به حساب می آمد، ولی امروزه مرکز آنان استانبول است. بعد از انقلاب اسلامی ایران، شیعیان نیز مانند سایر مذاهب ترکیه، مشغول فعالیت شدند. در سال ۱۹۸۹م در استانبول فقط یک مسجد از آن شیعه بود و آن هم به ایرانیان تعلق داشت، ولی امروزه در استانبول بیش از سی مسجد جعفریه وجود دارد. همچنین در شهرهای مختلف کشور، اعم از آنکارا، بورسا، ازمیر، قارص و اغدیر بیش از ۲۵۰ مسجد شیعه برای عبادت باز است. اما متأسفانه نماز در بین جوانان شیعه، همانند نماز در میان جوانان اهل سنت و حتی بدتر از آن است. مساجد اغلب محل نگهداری سالمندان اند و اندکی از جوانان نماز را به جا می آورند. آنچه موجب بیشتر شناخته شدن جعفریها در ترکیه شده، عاشورای حسینی بوده است. در آغاز جعفریها فقط در دو شهر هم مرز ایران این مراسم را به جا می آوردند و آیین قمه زنی و زنجیر زنی آنان در شبکه های تلویزیونی کشور پخش می شد، ولی بعد از پراکنده شدن شیعیان در ترکیه و همراه با برگزاری مجالس و آیینهای عاشورا در خیابانها و مساجد، شیعیان مورد توجه بیشتر رسانه ها قرار گرفتند. مردم ترکیه بیش از این جعفریها را منسوب به طریقتی قدیمی می دانستند، اما امروزه عده بسیاری از مردم، جعفریه را به عنوان یک مذهب بزرگ اسلامی قبول دارند. امروزه در استانبول یک میدان بزرگ به نام میدان عاشورا وجود دارد که شیعیان ترکیه آن زمین را از دولت برای پنجاه سال کرایه کرده اند. از سالهای گذشته در آن میدان، در روز عاشورا مراسم بزرگی برگزار می شود. در آن روز، در شهرهای مختلف ترکیه نیز دهها هزار نفر با صدای «لبیک یا حسین» و «علی ولی الله» زمین و آسمان را می لرزانند. چند هفته پیش بزرگان شیعه ترکیه در استانبول گرد آمدند که برای حل مسائل و مشکلات خود چاره اندیشی کنند. همچنین در سال ۲۰۰۳ در استانبول، یکی از اهل سنت با بیان سخنان تحریک آمیز، به جعفریان ترکیه و جهان اهانت کرد و آنان را به اعتراض درآورد. شیعیان نیز در یک میدان بزرگ استانبول علیه او تظاهرات کردند و این موجب شد که آن شخص از جعفریها عذرخواهی کند.۲۰ در سالهای پیش مراسم شیعیان به علت قمه زدن با جاری شدن خون همراه بود، ولی امروزه آنان با شعار «خون نریز، خون بده»، با هلال احمر ترکیه مشارکت می کنند که سال گذشته نیز این کار با موفقیت انجام شد.۲۱شهر اغدیر در عاشورای حسینی با تعطیلی گسترده مدارس دولتی، اتوبوسرانی، شبکه های تلویزیونی آن شهر و... همراه است. شیعیان و علویان ترکیه که نزدیک به بیست میلیون جمعیت ترکیه را تشکیل می دهند، سعی بر آن دارند که روز عاشورا را به عنوان تعطیل رسمی کشور ثبت کنند. متأسفانه در بین شیعیان ترکیه اتحاد وجود ندارد و آنان به چند گروه «زینبیه جیلر» (مسجدی در استانبول)، «کوثر جیلر» (انتشارات اسلامی جعفریان ترکیه) و «سایانجیلر» (روحانی مسجد استانبول) تقسیم شده اند. امروزه به مدد الطاف الهی و تلاشهای فردی و جمعی شیعیان و روحانیان شیعه، تشیع اندک اندک در ترکیه گسترش می یابد. مؤسسه ای به نام کوثر در استانبول وجود دارد که امروز پنجاه و هشتمین کتاب خود را به زبان ترکی به چاپ رسانده است. همچنین مجلات و روزنامه های مخصوص شیعه و علویان در ترکیه وجود دارد. علاوه بر این، بعضی از مؤسسات اهل سنت، اندیشه ها و آثار امام خمینی، علی شریعتی، مرتضی مطهری، جوادی آملی و... را ترجمه و چاپ می کنند که همین موجب گسترش افکار شیعه می شود. در بین جعفریهای ترکیه رفتن به مراکز مقدس شیعه رسم است، زیارت کربلا و مشهد رواج دارد و هزاران نفر برای زیارت قبور ائمه(ع) به خارج از کشور می روند. غیرمسلمانان در ترکیه قبل از آنکه وارد این بحث شویم، مناسب است به سخنان یک نماینده مجلس توجه کنیم: اکثر اوقات که من به خارج سفر می کنم، از من می پرسند: چرا در کشور شما حق اقلیت مسیحیان رعایت نمی شود؟ من در پاسخ آنها می گویم: بالعکس، در ترکیه کسانی که حق آنها ضایع می شود و محدود است، نه اقلیت، بلکه اکثریت اند. در اصل این مسلمانان اند که زیر فشار و محدودیت افکار قرار گرفته اند. این یکی از لوازم لائیسیته است، حقوق اقلیت غیرمسلمان در قراردادهای بین المللی تأمین شده است. اما حقوق مسلمانان محدود به قوانین و چارچوبه لائیک است.۲۲ پیش تر هم ذکر کردیم که ۹۹ درصد جمعیت ترکیه مسلمان و فقط یک درصد آنان تابع ادیان دیگرند و در آن یک درصد نیز اکثریت را مسیحیان تشکیل می دهند که اغلب آنان ارتودوکس اند. در زمان دولت عثمانی در سرزمین آناتولی ۵/۱ میلیون ارمنی پروتستان زندگی می کردند، ولی این عدد بعد از تأسیس جمهوری ترکیه به سیصد هزار نفر کاهش یافت. امروزه می توان گفت در سرزمین آناتولی ارمنی نمانده، ولی در استانبول حدود شصت هزار ارمنی زندگی می کند که هر روز از جمعیت آنها کاسته می شود. در اوایل تشکیل دولت ترکیه حدود ۴۵ مدرسه و شصت کلیسای ارمنی پروتستان فعالیت می کرد، اما امروزه فقط نوزده مدرسه و ۳۵ کلیسای ارمنی فعالیت می کنند که آن هم منحصر در استانبول است. اکنون در کل کشور پروتستانها، ۴۳ کلیسای فعال دارند که اغلب آنها در استانبول و ازمیر است.۲۳اما ارتودوکسهای ترکیه نیز امروزه بسیار فعال اند، صدها کلیسا در سراسر کشور دارند و مرکز آنان استانبول است. همچنین شهر استانبول مرکز کلی جماعت ارتودوکسهای جهان به شمار می آید. در دهه اخیر و بیشتر در زمان حکومت لائیک بلند اجویت، نخست وزیر سابق ترکیه، در استانبول چندین کلیسا بدون اجازه دولت افتتاح شده است. مدارس دینی و مکتبهای آموزش تعالیم انجیل، اصلی ترین فعالیت آنهاست. تا به حال حدود سه میلیون کتاب از کلیساها پخش شده است. در ترکیه کلیساها انجیل مجانی توزیع می کنند و این در حالی است که ارزان ترین قرآن کریم ترجمه شده با بهایی حدود ۷ـ۸ هزار تومان به فروش می رسد. شایان ذکر است که مسیحیت نه تنها در این سالهای اخیر، بلکه از دهها سال پیش تبلیغات خود را شروع کرده است. در سالهای ۱۹۶۰م کسانی از آمریکا به نام گروه داوطلبان صلح (Baris Gonulluleri)، وارد کشور و به ویژه شهرهای کردنشین شدند و با معرفی کردن خود در مدارس دولتی به عنوان استاد زبان انگلیسی یا استاد کشاورزی، مسیحیت را در میان جوانان تبلیغ می کردند.۲۴ یهودیت در ترکیه در ترکیه به یهودیان (Musevi Cemaati) یا «جماعت موسوی» گفته می شود. آمدن موسویان به ترکیه در زمان دولت عثمانی اتفاق افتاد. در تاریخ آمده است که پادشاه بزرگ اسپانیا، فردیناند (Ferdinand)، فرمان داده بود که همه غیرمسیحیان تبعید یا اعدام شوند. در پی این فرمان، عده ای از یهودیان اعدام شدند و بقیه در سال ۱۴۹۲م با فرمان بایزید دوم، پادشاه عثمانی، به استانبول آورده شدند.۲۵ به همین سبب، یهودیان ترکیه در سال ۱۹۹۲م، به مناسبت پانصدمین سال آزادی خود از اسپانیا و سپاسگزاری از ترکها جشن بزرگی برپا کردند. یکی از سرمایه داران معروف ترکیه، اسحاق آلاتون، می گوید: «ما موسویان ترکیه حدود صدهزار نفر بوده ایم که این رقم به ۲۵ هزار نفر کاهش یافته و بیشتر یهودیان به اسرائیل کوچ کرده اند.»۲۶ سال گذشته (۲۰۰۳م) در دو معبد یهودی بزرگ در استانبول (Neva Shalom و Sisli Beth)، انفجار مهیبی رخ داد که پانزده کشته و ۱۴۶ زخمی برجای گذاشت. پیش تر هم در سال ۱۹۸۹م به سیناگوگ نوا شلوم استانبول حمله شده بود و ۲۲ نفر از جماعت موسوی کشته شده بودند. موسویهای ترکیه مقامات بالای دولت را در دست دارند که همسر نخست وزیر سابق، بلند اجویت و وزیر خارجه سابق ترکیه، اسماعیل جم و وزیر اقتصاد پیشین کشور، درویش اراغلو، از آن جمله اند.۲۷ شیطان پرستان در ترکیه شیطان پرستی (Satanizm) در ترکیه بعد از انتحار مشکوک دو جوان (۱۹۹۹م) مورد توجه رسانه های گروهی قرار گرفت، اما امروزه نیز این دین جدید در ترکیه ـ هر چند نه به اندازه پیش ـ مطرح است. بنیانگذار این آیین مردی اصالتاً قفقازی به نام آنتون لاوی (Anton Lavey) است. وی به سال ۱۹۶۶م در سانفرانسیسکو یک کلیسای شیطان بنا کرد و بعد از آن آیین شیطان پرستی در جهان گسترش یافت. این فرقه در اصل با ادعای مخالفت با اعتقادات پوچ مسیحیت به وجود آمده و بعد از آمریکا وارد مغرب زمین شده است. به نظر آنتون لاوی «انسان موجودی است خودبین، خودخواه و منفعت جو و در این صورت باید از انسان بترسیم، نه از شیطان. آفریننده جهان که خداست، خالق بدی است و شیطان دشمن او و طرفدار ماست.» کتاب مقدس شیطان پرستی که نویسنده اش آنتون لاوی است، انجیل شیطان (Satan Bible) نام دارد. اعداد ۱۳ و ۶۶۶ در شیطان پرستی اعدادی مقدس و شیطانی شمرده می شوند. اینان در مراسم خود از گربه استفاده می کنند و می گویند گربه نزدیک ترین حیوان به شیطان است.۲۸ امروز مرکز شیطان پرستان در جهان، کشور نروژ است. شیطان پرستان نیز به چند گروه تقسیم می شوند. ۱٫ Dabblers یا غیرحرفه ایها و تازه واردان: این گروه بیشتر از قشر جوان اند و انگیزه آنها بیشتر خوشگذرانی است. ۲٫ طرفداران کلیسای شیطان: این گروه از اندیشه های آنتون لاوی پیروی می کنند. ۳٫ Gnostiks: قدیم ترین گروه این فرقه است که ریشه در زمان قرون وسطی دارد. علامتهای ظاهری شیطان پرستان را چنین می توان تعریف کرد: لباسهای سیاه، موی دراز، کم حرف زدن و گوش دادن به موسیقیهایی از جمله بلک متال و هوی متال (Black Metal و Heavy Metal). این موسیقیها در اوایل سال ۱۹۹۰م از نروژ به سایر کشورهای جهان راه یافته است و اکثر محتوای آنها را ذکر چند خدا، مرگ، جنگ و خونریزی تشکیل می دهد. همچنین مشروبات الکلی و مواد مخدر در بین شیطان پرستان بسیار رایج است.۲۹ دولت برای جلوگیری از گسترش شیطان پرستی در میان جوانان تلاش بسیار می کند و پلیس ترکیه به آنان اجازه فعالیت نمی دهد. البته این فرقه بیشتر در میان جوانان شانزده الی ۲۲ ساله رواج دارد که با گذشت زمان از علاقه آنها به آن کاسته می شود. امروزه شیطان پرستان شهر ازمیر را به عنوان پایگاه خود انتخاب کرده اند. کشیش بزرگ ازمیر درباره آنها می گوید: «وجود آنان مرا به وحشت درمی آورد و بسیار نگران می شوم. این اعتقادی در مقابل شریعت خداست. خدا ما را بیامرزد! پناه بر خدا!»۳۰شیطان پرستان از نظر اخلاقی نیز پرونده های سیاهی دارند و در موارد مختلف به فساد و تجاوز و قتل دست یازیده اند.۳۱ حجاب در ترکیه حجاب مسئله ای اسلامی است و اختصاص به سنی و شیعه ندارد. با این حال، در سال ۱۹۷۵م در کل دانشگاههای ترکیه بیش از دو دختر باحجاب نبود. در سالهای بعد، بر اثر انقلاب اسلامی امام خمینی در ایران، این عدد چندین برابر شد. دولت لائیک نیز در سال ۱۹۸۱م روسری را ممنوع اعلام کرد. نخست وزیران آن زمان، بلند الوسو و کنان اورن می گفتند: در دانشگاههای ما نباید چنین لباسهای قدیمی و عقب مانده پوشیده شود و این خطری برای دولت لائیک است!۳۲ در سال ۱۹۸۷م نخست وزیر وقت ترکیه، تورگوت ازال، اجازه ورود محجبه ها را به دانشگاه، صادر کرد، ولی رییس جمهور کشور، کنان اورن، این حکم را بی اعتبار دانست. در سال ۱۹۸۹م اخبار رادیو بیانات امام خمینی را در ترکیه پخش کرد. امام می فرمود: «چرا مسلمانان جهان در مقابل اورن خاموش اند؟»۳۳ این مسئله در زمان تورگوت ازال جدی تر شد و دادگاه دیوان عالی دولتی حجاب را در دانشگاه و مطب و آزمایشگاه و مواردی از این قبیل ممنوع دانست. مردم و دانشجویان تظاهرات بسیار کردند، اما دولت بر این ممنوعیت پا می فشرد. این ممنوعیت در آغاز از شهرهای بزرگ مانند استانبول، آنقرا، بورسا و ازمیر شروع شد و سالهای آینده به شهرهای کوچک تر هم سرایت کرد. در سال ۱۹۹۵م ۵۶ سرهنگ ارتش ترکیه به سبب محجبه بودن زنان آنان، اخراج شدند. در سال ۱۹۹۶م زنان محجبه از ورود به اردوگاهها محروم شدند.۳۴در سال ۲۰۰۰م یکی از گویندگان رادیو و تلویزیون در یک برنامه به گونه ای وقیحانه به زنان محجبه اهانت کرد.۳۵برخی نیز در خیابان به زنان محجبه توهین می کردند.۳۶البته صدها نمونه از این قبیل موارد را می توان ذکر کرد. گفتنی است که بزرگ ترین راهپیمایی درباره حجاب در سال ۱۹۹۸م صورت گرفت. در این راهپیمایی که بیشتر زنان و دختران در آن شرکت داشتند، مردم از شهر استانبول تا مرز سوریه (آنطاکیا) زنجیری انسانی درست کردند. مسئله پوشش اسلامی در دهه های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰م یکی از گسترده ترین صحنه های مبارزه اجتماعی بین دولت حاکم لائیک و اسلام گرایان بوده و هنوز نیز ادامه دارد.۳۷ نمودارهای ذیل بر اساس آمارگیری از هفتصد دانشجوی دختر محجبه در دانشگاههای استانبول، آنکارا، بورسا و قونیا فراهم آمده است. مساجد در ترکیه مساجد در اسلام و نیز کشورهای اسلامی از جایگاه خاصی برخوردار است. در ترکیه نیز از قدیم الایام همواره مسجد اهمیت بسیار داشته است، ولی بعد از تأسیس جمهوریت ترکیه؛ یعنی بعد از سالهای ۱۹۲۴م، به مردم چنین القا کردند که مساجد را فراموش کنند و از آن دور شوند. امروزه از مساجد فقط برای عبادت استفاده می شود. در سال ۱۹۲۷م عده ای بر آن بودند که در بعضی از مساجد ترکیه مثل کلیساها، صندلی و آلات موسیقی بگذارند، ولی در این کار موفق نشدند.۳۸بعدها نیز بعضی از مساجد را بستند و بعضی را تبدیل به موزه کردند. برخی از مساجد نیز که قبلاً کلیسا بود و در زمان امپراتوری عثمانی به مسجد تبدیل شده بود، بعد از سرکار آمدن دولت لائیک، دوباره تبدیل به کلیسا شد. البته در این دو دهه اخیر، فعالیتهای مساجد رو به رشد بوده است و مردم نسبت به سالهای قبل بیشتر به مساجد روی آورده اند. در ماه رمضان نیز جماعات اهل سنت برای خواندن نمازهای تراویح مساجد را پر می کنند. با وجود همه موانع، هزاران نمازگزار در روزهای جمعه به مسجدهای بزرگ و کوچک شهرهایی مانند سلطان احمد، سلیمانیه، فاتح، ارتاکوی در استانبول، الوجامی و مورادیه در بورسا و کجاتپه در آنکارا می روند. همچنین در دو عید قربان و فطر، روز میلاد رسول، روز معراج، روز برائت و شب قدر، مساجد ترکیه پر می شود، اما در روزهای عادی و به هنگام نمازهای یومیه، چنین به نظر می رسد که مسجدها فقط به پیران اختصاص دارد. جوانان سنی و شیعه از نمازهای یومیه دورند. بر اساس آمار مؤسسه دیانت دولت ترکیه، امروزه در این کشور ۷۵۴۹۱ مسجد وابسته به همین مؤسسه وجود دارد.۳۹با این حال، ولی حدود ۱۵۰۰ مسجد کشور خالی است و عبادت در آن انجام نمی گیرد.۴۰طبق آمار دیانت ترکیه، کارکنان مساجد (امام جماعت، واعظ، خطیب) جمعاً ۷۴۳۶۸ نفرند که سطح تحصیلی آنان در نمودار زیر نشان داده شده است. شمار مساجد در بعضی از شهرهای ترکیه چنین است: استانبول: ۲۱۷۴، آنکارا: ۲۳۳۴، قونیه: ۲۳۶۲، بورسا: ۱۳۶۲، سامسون: ۲۲۱۹، آدانا: ۱۵۸۸، ازمیر: ۱۴۸۴، قارص: ۴۰۴ و اغدیر ۱۶۸ مسجد.۴۱ در حال حاضر در کل کشور ۳۶۶۴ آموزشگاه قرآن وجود دارد که ۱۱۸۳۳۵ نفر در آنها تحصیل می کنند و آموزش می بینند. در جدول ذیل نیز شمار حاجیان ترکیه در سالهای گوناگون آمده است: سال شمار حاجیان ۱۹۷۰ ۵۶۰۰۰ ۱۹۷۵ ۱۳۶۰۰۰ ۱۹۸۰ ۲۵۰۰۰ ۱۹۸۵ ۳۳۰۰۰ ۱۹۹۰ ۲۷۰۰۰ ۱۹۹۵ ۶۰۰۰۰ ۲۰۰۰ ۶۵۰۰۰ ۲۰۰۳ ۸۹۰۰۰ در آمارگیری از ۱۱۶۸ دانشجو در استانبول، آنکارا و کوجالی، میزان و چگونگی اعتقادات آنها مورد پژوهش قرار گرفت. بر اساس این آمار بیش از ۵۸ درصد پرسش شوندگان به وجود موجودات فضایی و بشقاب پرنده معتقدند و بیش از ۹۰ درصد آنان به همراه خود تعویذ دارند. اعتقاد به توسل برای انجام کارها در میان آنان بالای ۶۸ درصد است و بیش از ۸۳ درصد آنان معتقدند ماجرای طوفان نوح و کشتی وی حقیقت دارد. همچنین بیش از ۶۴ درصد آنان به تناسخ، بیش از ۵۱ درصد به فالگیری و کف بینی، بیش از ۸۳ درصد به چشم زدن، بیش از ۷۶ درصد به خوابهایی که از آینده خبر می دهند، بیش از ۸۴ درصد به وجود فرشتگان و جن، بیش از ۸۴ درصد آنان به قضا و قدر معتقدند. بالای ۶۶ درصد از پرسش شوندگان نیز معتقدند که تمدن انسانی را موجودات فضایی در هزاران سال پیش تأسیس کرده اند. کلید واژگان (برچسب ها): ترکیهنورجیهانقش بندییهودیتمسلمانانترک آناتولی پاورقی ها: ۱٫ Bagdat Alimleri Konferansi, Istanbul, 2000. ۲٫ Tarih 1, M.E.B Devlet Kitaplari, Istanbul, 1994. ۳٫ Tarih 2, M.E.B Devlet Kitaplari, Ankara, 1993. ۴٫ Osmanli Devletinde Ehli Sunnetin Sia'ya Tenkitleri, Istanbul, OSAV, 2000. ۵٫ Islam Birligi Uzerine Oynanan Oyunlar, Burhan Bozgeyik, s. 70 Ist. 1998. ۶٫ Koza Dergisi Ilkogretim, Ankara, 1996-Komisyon. ۷٫ Batililasma, Huseyin Hatemi, Bir yayinlari, s. 23-24. ۸٫ Islam Birligi Uzerine Oynanan Oyunlar, Burhan Bozgeyik. ۹٫ A.G.E. ۱۰٫ A.G.E. ۱۱٫ تلخیص از کتاب ترکیه در یک نگاه، حسین اردوش، ۱۳۷۸٫ ۱۲٫ Rusen Cakir NTV Magazin 2001 ۱۳٫ Tekelistan, Yalcin Kucuk, YGS yay, s. 267,330,454,474, Istanbul, 2002 ۱۴٫ www.fortunecity.co.uk Fetullah Gulen Grubu 2001 ۱۵٫Gencligin Imanini Sorularla Caldilar, Emine Senlikoglu, Istanbul26. Baski. ۱۶٫ Izetti yanlis Yerde Aramak, Mehmed Pamak, s. 285-292, Istanbul, 1995. ۱۷٫ Fetullah Gulen'in Gizli Tarihi NTV Magazin 2001. ۱۸٫ www.fortunecity.co.uk Fetullah Gulen Grubu 2001. ۱۹٫ www.haberbilgi.com/haber/tarikat NTV 2000. ۲۰٫ www.fortunecity.co.uk Fetullah Gulen Grubu 2001. ۲۱٫ www.haberbilgi.com Rusen Cakir NTV Magazin 2001. ۲۲٫ Radikal Gazetesi Gundem 2003. ۲۳٫ Aksam Gazetesi Gundem 2003. ۲۴٫ Basortusu Sorunu, Mazlumder Islam Dergisi, s. 425, Istanbul, 1998. ۲۵٫ Ozgur Politika Gazetesi 2002. ۲۶٫ A.G.E. ۲۷٫ Turkcell Dunya Tarihi (CD) 2000. ۲۸٫ www.aksiyon.com.tr Faruk Mercan Aksiyon Dergisi. ۲۹٫ Tekelistan, Yalcin Kucuk, YGS yay. Istanbul, 2002. ۳۰٫ Milliyet Gazetesi 2000. ۳۱٫ Aksam Gazetesi Online 2000. ۳۲٫ Milliyet Gazetesi Gundem 14 Ocak 2001. ۳۳٫ Star, Hurriyet, Milliyet Gazeteleri ve Kanal 7 TV. ۳۴٫ YSK'nin 10 kasim 2002'de acikladigi kesin sonuclar. ۳۵٫ Basortusu Sorunu Mazlumder, Istanbul 1998. ۳۶٫ A.G.E. ۳۷٫ Akit Gazetesi (Basortusu Sorunu) Istanbul 1998. ۳۸٫ Show Radyo Fatih Altayli 2000. ۳۹٫ Milli Gazete. ۴۰٫ مجله طلوع، سال اول، شماره اول، ص ۱۴۵٫ ۴۱٫ Basortusu Sorunu, Mazlumder, s. 373. ۴۲٫ Gencligin Imanini Sorularla Caldilar, Emine Senlikoglu, Istanbul. ۴۳٫ www.diyanet.gov.tr . ۴۴٫Yeni Asya Gazetesi 2004. ۴۵٫ www.diyanet.gov.tr. ۴۶٫ Islam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfi, Istanbul, 1993. ۴۷٫ Safsata Anketi Bilim ve Utuyop Dergisi Ender helvacioglu 2001. منابع ۱٫ Bagdat Alimleri Konferansi, Istanbul, 2000. ۲٫ Tarih 1, M.E.B Devlet Kitaplari, Istanbul, 1994. ۳٫ Tarih 2, M.E.B Devlet Kitaplari, Ankara, 1993. ۴٫Osmanli Devletinde Ehli Sunnetin Sia'ya Tenkitleri, Istanbul, OSAV, 2000. ۵٫Islam Birligi Uzerine Oynanan Oyunlar, Burhan Bozgeyik, Istanbul, 1998. ۶٫Koza Dergisi Ilkogretim, Ankara, 1996-Komisyon. ۷٫Batililasma, Huseyin Hatemi, Bir yayinlari, Istanbul, 1989. ۸٫Islam Birligi Uzerine Oynanan Oyunlar, Burhan Bozgeyik. ۹٫Tekelistan, Yalcin Kucuk, YGS yayinlari, Istanbul, 2002 ۱۰٫Gencligin Imanini Sorularla Caldilar, Emine Senlikoglu, Istanbul 26. Baski. ۱۱٫Izetti yanlis Yerde Aramak, Mehmed Pamak, Istanbul, 1995. ۱۲٫Basortusu Sorunu, Mazlumder, Istanbul, 1998. ۱۳٫Turkcell Dunya Tarihi (CD) 2000. ۱۴٫YSK'nin 10 kasim 2002'de acikladigi kesin sonuclar. ۱۵٫Farsca-Turkce lugat, Arif Etik, Istanbul, 1968, ۱۶٫Islam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfi, Istanbul, 1993. ۱۷٫Safsata Anketi Bilim ve Utuyop Dergisi Ender helvacioglu 2001. ۱۸٫Yeni Asya Gazetesi 2004. ۱۹٫Milli Gazete. ۲۰٫Milliyet Gazetesi 2000. ۲۱٫Ozgur Politika Gazetesi 2002. ۲۲٫Aksam Gazetesi Online 2000. ۲۳٫Star, Hurriyet, Milliyet Gazeteleri ve Kanal 7 TV. ۲۴٫Radikal Gazetesi Gundem 2003. ۲۵٫Aksam Gazetesi Gundem 2003. ۲۶٫www.fortunecity.co.uk ۲۷٫www.diyanet.gov.tr ۲۸٫www.aksiyon.com.tr ۲۹٫www.haberbilgi.com/haber/tarikat ۳۰٫www.haberbilgi.com ۳۱٫www.ntv.com.tr ۳۲٫ مجله طلوع(۱و۲)، ۱۳۸۱، مدرسه عالی امام خمینی(ره)، قم. *دانش پژوه مقطع کارشناسی مدرسه عالی امام خمینی(ره)، رشته فلسفه و عرفان، از کشور ترکیه. منبع: طلوع > تابستان و پاییز ۱۳۸۳، شماره ۱۰ و ۱۱ * ، صفحه ۲۹۱