عوارف المعارف

عوارف المعارف

«عوارف المعارف» اثر گرانبهای سهروردی (متوفای سنه ۶۳۲ ق)، به زبان عربی است و مشتمل بر بیان مطالب مهمی پیرامون تصوف می‌باشد که در قرن هفتم هجری تالیف شده است. کتاب با دو مقدمه از محققین و مولف آغاز و مطالب در دو جلد، در شصت و سه باب، تنظیم شده است. مؤلف، در بیان مطالب، از آیات ، روایات و اشعار عربی استفاده نموده است. در مقدمه محققین، مطالب مهمی پیرامون تصوف بیان شده است. در این مقدمه، برخی از تعریفات مختلفی که از تصوف وجود دارد، مانند اخلاق ، اخلاق احسن، ادب و آداب و زهد بیان و در مورد آن‌ها توضیحاتی داده شده است. مؤلف در مقدمه خود، مطالبی در مورد کتاب و موضوع آن (تصوف) بیان نموده و سپس فهرست ابواب کتاب (شصت و سه باب) را ذکر کرده است. ← جلد اول ابواب اول تا سی و یکم را در خود جای داده است. اولین باب، در مورد منشا علوم صوفیه است. نویسنده، پس از بیان مطالبی در این زمینه، به این نکته اشاره نموده که هر کسی نسبت به طهارت باطنی، مناسبت نزدیکی داشته باشد، بهره بیشتری می‌برد و اهل تصوف «اقرب مناسبه» هستند. وی بیان نموده که شخص صوفی به معنای مقرب است و در قرآن اسمی از صوفی برده نشده، اما در بلاد اسلامی شرق و غرب، صوفی به معنای مقرب نیست. پس صوفی و اهل قرب با هم تفاوت دارد. نویسنده، در باب دوم به بیان این مساله پرداخته که یکی از مختصات ویژه صوفیه، «حسن استماع» است. وی برای توضیح این مطلب، برخی از آیات را آورده است مانند: «ولو علم الله فیهم خیرا لاسمعهم»؛ «فبشر عبادالذین یستمعون القول فیتبعون احسنه». نویسنده، یک باب را به بیان شرح حال صوفیه و اختلاف طریق آن‌ها اختصاص داده است. برخی از صفاتی که برای صوفی ذکر شده به این ترتیب است: حسن متابعت از خدا و رسول ؛ جدیت و اجتهاد در عبادات؛ متخلق بودن به اخلاق حسنه ؛ احیاء سنت رسول الله. ←← اخلاق صوفیه یکی از ابواب دیکر این جلد، در مورد اخلاق صوفیه و شرح خلق است. مؤلف در این باب، در ابتدا ذکر نموده که صوفیه، وافرترین و محق‌ترین کسانی هستند که احیاء سنت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌کنند و در ادامه، برخی از تعریف‌هایی که در مورد تصوف کرده‌اند را بیان کرده است. آخرین باب جلد اول، پیرامون ذکر ادب و جایگاه تصوف می‌باشد. از دیدگاه نویسنده ادب عبارت است از تهذیب ظاهر و باطن ، پس هنگامی که ظاهر و باطن عبد تهذیب گردید، صوفی ادیب می‌گردد. مؤلف، ذکر نموده که تکامل ادب در عبد ممکن نیست مگر با تکامل یافتن تمامی مکارم اخلاق، و مکارم اخلاق عبارت است از تحسین خلق و خلق همان صورت انسان است. وی برای بیان و توضیح این باب، آیاتی از قرآن را بیان نموده است. عناوین برخی از ابواب جلد اول عبارت است: ماهیت تصوف؛ شرح حال تجرد و تاهل؛ در تفصیل اخلاق تصوف؛ ذکر اختلاف احوال مشایخ تصوف. ← جلد دوم باب سی و دوم تا شصت و سوم، در جلد دوم آمده است. اولین باب این جلد، در مورد آداب حضور در محضر الهی است. نویسنده، ذکر نموده که کل آداب نیکو و حسنه را باید از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم دریافت نمود، زیرا وی مجمع تمام آداب ظاهری و باطنی است و خداوند به سبب این آیه از حسن ادب ایشان خبر داده است: «ما زاغ البصر و ما طغی. وی در این زمینه برخی از آداب مانند ادب قول، ادب فعل و اعتدال در رفتار را ذکر نموده و کلام برخی از بزرگان را بیان نموده است. باب دوم، پیرامون آداب طهارت و مقدمات آن می‌باشد. نویسنده، در ابتدای این باب، آیه ۱۰۸ سوره توبه را بیان نموده است. مؤلف، بر این عقیده است که طهارت ظاهری مانند وضو ،غسل و... و طهارت باطن مانند حضور قلب، برای هر انسانی لازم و ضروری می‌باشد. ←← وصف نماز اهل قرب از دیگر ابواب جلد دوم پیرامون وصف نماز اهل قرب بوده و مؤلف، برخی مطالب مهم را پیرامون نماز بیان نموده است. باب دیگر در مورد ذکر آداب نماز و اسرار آن است. برخی از مطالب این باب بدین صورت بیان شده است: «بهترین آداب نمازگزار این است که قلبش مشغول چیزی نباشد چه کم و چه زیاد. دیگر این که قبل از نماز قضای حاجت نماید و خود را از بول و ادار خلاص نماید. لباس مناسب برای نماز بپوشد و...» . باب آخر نیز در مورد مطالب ابتدایی و نهایی و صحت آن‌ها است. مثلا این که ابتدا و آغاز هر عمل نیت است و اولین مطلب در نیت، اخلاص است. از جمله ویژگی‌های کتاب، نظم، دقت و پیوسته بودن مطالب است. برخی ابواب بسیار مفصل و برخی مختصر و کوتاه است.