فلسفه اخلاق(مجتبی مصباح )

فلسفه اخلاق(مجتبی مصباح )

این اثر، اولین کتاب جامعِ فارسى در زمینه مسائل کلى فلسفه اخلاق و حاصل سلسله بحث‌‌هاى فلسفه اخلاق است که حضرت آیت الله مصباح در مؤسسه در راه حق تدریس کرده‌‌اند، و بارها از سوى انتشارات مؤسسه اطلاعات چاپ و منتشر شده است. محتواى کتاب شامل پانزده جلسه مطالب تطبیقى میان فلسفه اخلاق اسلامى و فلسفه اخلاق غربى است. در این اثر نظریات تازه و راه‌‌گشایى در زمینه این شاخه بنیادین و مهم از علم اخلاق ارائه گردیده است. در جلسه اول، مفاهیم لغوى و اصطلاحى اخلاق، علم اخلاق و فلسفه اخلاق توضیح داده شده، و اهمیت اخلاق و فلسفه اخلاق و ارتباط برخى مباحث فلسفه اخلاق با مباحث علم کلام و اصول فقه بیان گردیده است. آن‌‌گاه ریشه‌‌هاى سردرگمى فلاسفه اخلاق غرب شناسایى شده‌‌اند. سردرگمى درباره انشایى یا اخبارى بودن قضایاى اخلاقى، منشأ پیدایش احکام اخلاقى (عقل، جامعه یا خدا)، منشأ حکم اخلاقى (حسن فعلى یا حسن فاعلى)، الزام در احکام اخلاقى و رابطه آن با اختیار انسان، از جمله این دلایل است. سپس ماهیت موضوع و محمول قضایاى اخلاقى، از نوع معقولات ثانیه فلسفى دانسته شده و این نتیجه به دست آمده است که: قضایاى اخلاقى از سنخ قضایاى خبرى و کاشف از واقعیت‌‌هاى نفس‌‌الامرى هستند که با چند واسطه از خارج گرفته مى‌‌شوند (یعنى از سنخ معقولات ثانیه فلسفى هستند که مابه‌ازاى خارجى ندارند؛ بلکه منشأ انتزاعشان در خارج است). در جلسه دوم، ویژگى مفاهیم اخلاقى بررسى مى‌‌گردد. در این بحث ثابت مى‌‌شود قضایاى اخلاقى از قبیل قضایاى انشایىِ صرف نیستند؛ بلکه واقعیت اخبارى دارند و از ضرورت بالقیاس میان فعل و نتیجه آن حکایت مى‌‌کنند (این نظریه از نظریات تازه و ابتکارى حضرت استاد مصباح یزدی است). در پایان تفاوت میان مفهوم اخلاقى و حقوقى بیان مى‌‌شود. جلسه سوم به حسن و قبح اخلاقى مى‌‌پردازد. فرض‌‌هاى مختلف درباره معناى حسن و قبح اخلاقى، و دیدگاه‌‌هاى مختلف اشاعره و معتزله در این زمینه ارزیابى مى‌‌شود و در نهایت، روشن مى‌‌گردد که مفهوم حسن و قبح اخلاقى نیز از جمله معقولات ثانیه فلسفى است که از ضرورت بالقیاس میان فعل و نتیجه آن حکایت مى‌‌کند. جلسه چهارم، درباره چیستى ارزش اخلاقى و منشأ آن است. در این بحث ثابت مى‌‌شود که رابطه واقعیات با ارزش اخلاقی و بایدها و نبایدهای آن از قبیل رابطه قوانین ریاضى، طبیعى، و حقوقى با بایدها و نبایدها در این علوم است. همان‌گونه که بایدها و نبایدها در علوم طبیعی از ارتباط میان دو واقعیت به نحو علّى و معلولى حکایت مى‌‌کنند، در ارزش اخلاقى نیز «باید» به معناى ضرورت بالقیاس علّى و معلولى میان فعل و نتیجه فعل است. سپس ارزش اقتصادى با ارزش اخلاقى مقایسه شده و نقش انگیزه و نیت در ارزش اخلاقى مورد تأکید قرار گرفته است، و در نهایت نیز قیدهاى ارزش اخلاقى تبیین شده است. از جلسه پنجم بحث درباره مکاتب اخلاقى آغاز مى‌‌شود. این مکاتب سه دسته‌‌اند: دسته اول مکاتبى که مفاهیم اخلاقى را فاقد هرگونه واقعیتى مى‌‌دانند؛ دسته دوم مکاتب طبیعت‌‌گرایند؛ و دسته سوم مکاتبى هستند که مفاهیم اخلاقى را داراى واقعیتى ماوراى طبیعى و متافیزیکى مى‌‌دانند. آن‌‌گاه از میان مکاتب دسته اول «مکتب هیوم و مور» و نظریه منسوب به اشاعره و نیز نظریه جامعه‌‌گرایان ارزیابى و نقد مى‌‌شود و همچنین به بحث «رابطه هست و باید» اشاره مى‌‌گردد. در جلسه ششم مکاتب دسته دوم، که مفاهیم اخلاقى را ناشى از واقعیت‌‌هاى طبیعى مى‌‌دانند (طبیعت‌‌گرایان) مورد نقد قرار گرفته است؛ مکاتبى چون لذت‌‌گرایى شخصى اریستپوس، مکتب اپیکوریسم، مکتب منفعت‌‌طلبى بنتام و جان استوارت میل، مکتب عاطفه‌‌گرایى، و تطورگرایى هربرت اسپنسر. درجلسه هفتم در ادامه بحث از مکاتب دسته دوم، مکتب قدرت‌‌گرایى نیچه و مکتب مارکسیسم که اقتصاد را زیربناى اخلاق مى‌‌داند مورد نقد و ارزیابى قرار گرفته است. سپس از مکاتب دسته سوم، نظریه روسو و وجدان اخلاقى نقد و بررسى شده است. جلسه هشتم در ادامه بحث از مکاتب دسته سوم، به مکتب وظیفه‌‌گرایى کانت پرداخته است. در جلسه نهم، بررسى مکاتب دسته سوم ادامه یافته، مکتب کلبیون (نفى کامل تعلقات دنیوى و اعتقاد به شر بودن نظام این جهان) و نیز مکتب رواقیون و اصول مهم جهان‌‌بینى آنان ارزیابى و نقد مى‌‌شود و دیدگاه قرآنى در این زمینه بیان مى‌‌گردد. جلسه دهم به مکاتب دسته سوم اختصاص دارد. نظریات سقراط، افلاطون و ارسطو درباره ملاک کمال و سعادت آدمى مطرح، و دیدگاه مُثُل افلاطونى و اعتدال ارسطویى نقد مى‌‌شود. در جلسه یازدهم پس از رد نظریات مختلفى که تاکنون ارزیابى شده‌‌اند، نوبت به طرح نظریه‌‌اى مى‌‌رسد که به منزله نظریه اسلامى اختیار شده است، و اصول آن با توجه به کاستى‌‌هاى نظریات سابق و جبران آنها تبیین مى‌‌گردد. در جلسات دوازدهم تا چهاردهم، اصول نظریه مختار به صورت کاملاً تفصیلى تبیین شده است. جلسه پانزدهم به جمع‌‌بندى نتایج درباره خاستگاه مفاهیم اخلاقى اختصاص یافته است. جلسه شانزدهم به مسؤولیت اخلاقى و منشأ آن مى‌‌پردازد. و بالاخره در جلسه هفدهم بحث مهم اطلاق و نسبیت در اخلاق مطرح گشته و با اثبات اطلاق فى‌‌الجمله احکام اخلاقى، مراد از این اطلاق بیان مى‌‌شود. هم‌چنین حضرت استاد در این مقام شبهات نسبیت‌‌گرایان را نیز پاسخ گفته است.