حج در نهج البلاغه

نویسنده: رضا کریمی واقف (فهرست موضوعیِ بیانات گهربار حضرت امیر مؤمنان علیه السلام در نهج البلاغه پیرامون کعبه و فریضه حج) مقدمه حمد و سپاس خداوند منّان را و درود و صلوات بر محمّد و آلش. کعبه به عنوان مرکز توحید، قبله جهانیان، و حج به عنوان بی نظیرترین تجلّی عبادت و بندگی و با شکوهترین تجمّع الهی، و امام علی علیه السلام به عنوان برترین الگوی انسانی کامل و نهج البلاغه به منزله بالاترین کلام انسانی، همواره به هم پیوندی قرین وناگسستنی دارند. علی، نه تنها مولود کعبه، که موعود کعبه است. ادای حقّ بیت اللّه فریضه است و معرفت علی علیه السلام این حق است. و حجّ خانه توحید جز با اتصال به امامت و شناخت ولایت به اتمام نمی رسد. سرتاسر مناسک و اعمال حج، رمز و رازی دیگر دارد که آثار و ره آورد این عبادت در اسرار شگفت آن نهفته است. وعلی علیه السلام این برترین انسان، در بالاتری کلام، از کعبه، با فضیلت ترین نقطه جهان و از حج، پرشکوهترین عبادت، سخن می راند و در نهج البلاغه شریفش که نازله روح اوست، گوشه ای از زلال این فرمان الهی را برای تشنگان چشمه معرفت جاری می سازد. این مجموعه، فهرستی از کلام بلیغ آن حضرت در باره خانه توحید در نهج البلاغه است. امید آنکه در سال مولا امیر مؤمنان علیه السلام خدمتی باشد در ترویج معارف گهربار ولایت، و نشانی در راه عاشقان خانه دوست و محبّان حریم ولایت. این تلاش ناچیزی است در شناسایی مطالب آن کتاب نورانی، درباره کعبه و حج و فهرست بندی موضوعی آن. گفتنی است، با توجه به تنوّع موضوعات، چه بسا یک فرمان و بیان بلیغ حضرت، تبیین کننده چند مطلب و ناگزیر به چندین تکرار باشد. امید آنکه مورد عنایت حضرت حق قرار گیرد. آثار حج ، رحمت الهی «... جَعَلَهُ اللَّهُ سَبَباً لِرَحْمَتِهِ»(خطبه ۱۹۲) «خداوند سبحان... حج را سببی برای رحمت خویش قرار داد.» خطبه ها و نامه ها و حکمت های نهج البلاغه، اشارات بلیغی به آثار معنوی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی حج دارند. به فرمایش آن حضرت، در سایه برگزاری این مراسم معنوی، اثرات زیبایی از رحمت الهی، نصیب افراد و جوامع مسلمان می گردد. آثار حج ، وصال بهشت «جَعَلَهُ اللّهُ... وَوُصْلَهً إِلَی جَنَّتِهِ»(خطبه ۱۹۲) «...خداوند حج را وسیله ای برای رسیدن مردم به بهشت قرار داد.» حج گزاران و کارگزاران حج، با لبّیک به این فرمان الهی، درهای بهشت خدا را به روی خویش می گشایند. آثار حج ، همبستگی دینی «فَرَضَ اللّهُ... وَالْحَجَّ تَقْربَهً لِلدِّین».(حکمت ۲۵۲) «خداوند حج را برای همبستگی مسلمانان واجب گردانید.» و نیز حضرت امام هشتم علیه السلام فرمودند: خداوند خانه اش را نقطه گردهمایی از شرق و غرب جهان قرار داد تا مسلمانان همدیگر را بشناسند.(۱) تألیف قلوب مسلمین و انس و وحدت میان آنان و نزدیکی و شناخت حال همدیگر، از آثار پرشکوه این فریضه الهی است که حضرت امیر علیه السلام بدان اشاره فرموده اند. آثار حج، شست و شوی گناهان «وَحَجُّ الْبَیْتِ وَاعْتِمَارُهُ،... وَیَرْحَضَانِ الذَّنْبَ».(خطبه ۱۱۰) «حج و عمره بیت اللّه الحرام... شستشو دهنده گناهان هستند.» آری، از ره آوردهای ارزشمند حج، آمرزش الهی برای حجّاج خانه خداست. آثار حج، رونق اقتصادی «وَحَجُّ الْبَیْتِ وَاعْتِمَارُهُ، فَإِنَّهُمَا یَنْفِیَانِ الْفَقْرَ...».(خطبه ۱۱۰) «حج و عمره خانه خدا، نابود کننده فقر هستند.» آثار فراوان اقتصادی حج غیر قابل انکار است. رفع فقر و آبادانی بلاد مسلمین و رونق اقتصادی جوامع مسلمان، از دیگر آثار این فریضه الهی است که حضرت بدان اشاره دارند. آثار حج، آمرزش الهی «... وَیَتَبَادَرُونَ عِنْدَهُ مَوْعِدَ مَغْفِرَتِهِ».(خطبه ۱) «دعوت شوندگان حج بیت اللّه الحرام... به سوی وعدگاه آمرزش الهی می شتابند.» آمرزش و غفران الهی، مهمترین آثار و ره آوردی است که هر مسافر خانه خدا می تواند برای خود به ارمغان آورد. ارمغان از جایی که حاجی میهمان است و پذیرایی میهمان با غفران الهی صورت می گیرد. و میهمانِ عارف در این خوان ضیافت، آمرزش الهی را می خواهد و در طلبش شتاب فراوان دارد. سعدی در گلستان گوید: درویشی را دیدم سر بر آستان کعبه همی مالید و می گفت: یا غفور یا رحیم، تو دانی که از ظلوم جهول چه آید: عذر تقصیر خدمت آوردم که ندارم به طاعت استظهار عاصیان از گناه توبه کنند عارفان از عبادت استغفار عابدان جزای طاعت خواهند و بازرگانان بهای بضاعت. منِ بنده امید آورده ام نه طاعت و به دریوزه آمده ام نه به تجارت، «اِصنَعْ بی ما أنْتَ أهْلُهُ». بر در کعبه سائلی دیدم که همی گفت و می گرستی خوش می نگویم که طاعتم بپذیر قلم عفو بر گناهم کش باب دوّم گلستان آثار حج، پاکسازی و خلوص «... وَتَمْحِیصاً بَلِیغاً...»(خطبه ۱۹۲) «و خداوند سبحان حج را.. برای پاکسازی و خالص شدن قرار داد.» حج صحنه آزمایش است که به خودسازی مسلمان و پاکسازی درونی و خالص شدن اعمال و نیّات او می انجامد. کعبه را گر هر دمی عزّی فزود آن ز اخلاصات ابراهیم بود (مولوی) آثار حج، سود معنوی «... یُحْرِزُونَ الاْءَرْبَاحَ فِی مَتْجَرِ عِبَادَتِهِ».(خطبه ۱) دعوت شوندگان حج بیت الحرام... سودهای فراوان در این تجارتگاه عبادت الهی به دست می آورند. بندگی خداوند سود سرشار دارد. هر که به خداوند نزدیکتر شد، بی نیازتر شد. انسان حجگزار به خداوند تقرّب بیشتری می جوید و در سایه این عبادت خالص به همه چیز می رسد. آثار بی توجهی و ترک حج «وَاللّهَ اللّهَ فِی بَیْتِ رَبِّکُمْ، لاَ تُخَلُّوهُ مَا بَقِیتُمْ، فَإنَّهُ إنْ تُرِکَ لَمْ تُنَاظَرُوا».(نامه ۴۷) «خدا را، خدا را، درباره خانه پرودرگارتان، تا هستید آن را خالی مگذارید؛ زیرا اگر کعبه خلوت شود، مهلت داده نمی شوید.» نامه ۴۷ نهج البلاغه وصیّت نامه بسیار مهمّ حضرت است که ایشان پس از ضربت خوردن از شقی ترین مردم، در ماه رمضان سال ۴۰ه . در بستر شهادت به امام حسن و امام حسین علیهماالسلام بیان فرمودند. در جمله فوق که قسمتی از وصیت نامه و سفارش به خانه خدا و حج می باشد، امام علیه السلام از آثار مهمّ ترک حج و تضعیف این مراسم را، از میان رفتن پشتیبان و غلبه دشمن درونی و بیرونی می داند. آثار عمره «وَحَجُّ الْبَیْتِ وَاعْتِمَارُهُ، فَإِنَّهُمَا یَنْفِیَانِ الْفَقْرَ وَیَرْحَضَانِ الذَّنْبَ».(خطبه ۱۱۰) «حج و عمره بیت اللّه الحرام، نابود کننده فقر و شستشو دهنده گناهان هستند.» در این بیان، حضرت، عمره را هم مانند حج، دارای تأثیر بسزا در رونق اقتصادی مسلمین و نابودی فقر و تأمین حوائج مادّی و دنیوی اجتماعات اسلامی می داند در حالی که بلافاصله تأثیر عمیق معنوی و اخروی آن نیز مدّنظر آن امام بزرگوار قرار می گیرد که آمرزش گناهان معتمرین و عمره گزاران این بیت شریف است. آموزش حج «... فَأَقِمْ لِلنَّاسِ الْحَجَّ،... فَأَفْتِ الْمُسْتَفْتِیَ، وَعَلِّمِ الْجَاهِلَ، وَذَاکِرِ الْعَالِمَ».(نامه ۶۷) «پس برای مردم حج را بپا دار و سپس فتاوای دینی را به طالبان آن ابلاغ نما و نا آگاهان را آموزش ده و با دانشمندان به گفتگو بپرداز.» براستی حاجیانی که پا به این عرصه عظیم عبادی می گذارند. نیازمند آموزش منسجم از مناسک و احکام حج، اسرار حج، اخلاق حج، و تعالیم دیگر مؤثر در بهره گیری هرچه بهتر از این موقعیّت استثنایی هستند و حضرت در این نامه لزوم توجّه به این امر مهمّ را به فرماندار مکّه به عنوان سرپرست حجّاج و امیر الحاجّ منصوب امام، سفارش می کنند. آمرزش گناهان در حج امام صادق علیه السلام فرمود : «الحُجّاج یَصدُرُون عَلی ثَلثَهِ أَصنافٍ: ...صِنْفٌ یَخْرُجُ مِنْ ذُنُوبِهِ کَهَیئَهِ یَوْمٍ وَلَدَتْهُ اُمّهُ». «حجاج در سه گروه باز می گردند... و گروهی از آنان در حالی که گناهان آنان بخشیده شده، مانند روزی که از مادر زاده شده اند.»(۲) اجاره و حکم آن در حرم «... وَمُرْ أَهْلَ مَکَّهَ أَلاَّ یَأْخُذُوا مِنْ سَاکِنٍ أَجْراً».(نامه ۶۷) «وبه مردم مکّه فرمان ده تااز هیچ زائری درایّام حج، اجرت ومزد مسکن نگیرند.» از موارد احکام فقهی مربوط به حرم این است که بعضی اجاره دادن خانه های حرم به زائران را ممنوع می دانند و بعضی دیگر آن را مکروه می شمارند. و سرّ آن این است که در قرآن می فرماید: ...سَوَاءً الْعَاکِفُ فِیهِ وَالْبَادِ...؛ «مقیم و مسافر در آنجا یکسانند». دستور اصلی نیز همین بود که ساکنان مکّه درِ خانه های خود را باز بگذارند تا زائران با سکونت در آنها، مناسک حج خود را با رفاه و آرامش بیشتری انجام دهند و برگردند. احرام «قَدْ نَبَذُوا السّرَابِیلَ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ».(خطبه ۱۹۲) «(عاشقان بیت اللّه ) لباس های خود را که نشانه شخصیت هر فرد است، (جهت احرام) در آورند و پشت سر اندازند.» احرام مرحله ای از اعمال حج و عمره است که فرد با کندن لباس های ظاهری و ندای لبّیک، به فرمانِ دعوت الهی، پاسخ می گوید و در جمع دیگر حجاج، به خدا می پیوندد و محرمّات احرام را برخود می پذیرد و وارد اعمال حج می شود. چون همی خواستی گرفتی احرام چه نیّت کردی اندر آن تحریم جمله بر خود حرام کرده بدی هر چه مادون کردگار قدیم ناصر خسرو احکام، وجوب حج «... وَفَرَضَ عَلیْکُمْ حَجَّ بَیْتِهِ الحَرَامِ».(خطبه ۱) «و خداوند حجّ خانه محترم خود را بر شما واجب گردانید.» و قرآن می فرماید: ... وَللّه ِِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللّه َ غَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ؛ «بر مردمانی که توانایی دارند، حجّ خانه برای خدا واجب گشت و هر کس کفر ورزد، بداند که خداوند از عالمیان بی نیاز است.»(۳) احکام حج، وقت کوچ از عرفات «... وَصَلُّوا بِهِمُ الْمَغْربَ حِینَ... وَیَدْفَعُ الَحاجُّ اِلَی مِنًی»(نامه ۵۲) «و نماز مغرب را با مردم زمانی بخوان که ... حاجی از عرفات به منا کوچ می کند.» در این نامه که حضرت به فرمانداران شهرها می نویسند،فرامینی دارند در نحوه نمازشان با مردم که در آن، وقت نمازها و نماز مغرب را تعلیم می دهندو در وقت نماز مغرب،اشاره ای دارندبه زمان کوچ حجاج ازعرفات به مشعر ومنا که هنگام نمازمغرب است. احکام قربانی «وَمِنْ تَمَامِ الاْءُضْحِیَهِ اسْتِشْرَافُ أُذُنِهَا، وَسَلاَمَهُ عَیْنِهَا».(خطبه ۵۳) «وکمال قربانی در این است که گوش و چشم آن سالم باشد.» حیوانی که در حج برای قربانی انتخاب می گردد، احکام و شرایطی دارد که حضرت در این خطبه کوتاه، بیان مختصری در مورد سالم بودن آن آورده اند. ادای حقّ کعبه « وَفَرَضَ عَلیْکُمْ حَجَّ بَیْتِهِ الحَرَامِ ... فَرَضَ حَقَّهُ».(خطبه ۱) «خداوند سبحان حجّ خانه اش را بر شما فرض نمود و ادای حقّ کعبه را واجب گردانید.» ارزش کعبه «... بأَحْجَارٍ لاَ تَضُرُّ وَلاَ تَنْفَعُ ، وَلاَ تُبْصِرُ وَلاَ تَسْمَعُ ، فَجَعَلَهَا بَیْتَهُ الْحَرَامَ....»(خطبه ۱۹۲) «سنگ هایی است که نه زیان می رسانند و نه نفعی دارند، نه می بینند و نه می شنوند. پس خداوند آنها را خانه محترم خویش قرار داد.» در این خطبه حضرت ارزش خانه کعبه را به سنگ های آن نمی دانند. سنگ های معمولی به تنهایی بی اثرند. بلکه به فرمایش آن بزرگوار، ارزش کعبه به آن است که خداوند این سنگ ها را خانه مورد احترام خود و وسیله ای برای امتحان بندگان خویش قرار داد. فضل آن مسجد ز خاک و سنگ نیست لیک در بناش حرص و جنگ نیست (محمّد طبسی) اشتیاق حج و دیدار کعبه «... حَجَّ بَیْتِهِ الحَرَامِ ، ... یَرِدُونَهُ وُرُودَ الاْءَنْعَامِ».(خطبه ۱) «خانه محترم خداوند... که مردم چونان تشنگان به سوی آن روی می آورند.» حضرت شیفتگان حرم الهی و مشتاقان خانه خدا را به تشنگانی توصیف کرده اند که مانند چهار پایان، بی تکلّف به سوی آب هجوم می آورند. اعتکاف رسول اللّه در غارِ حِرا «وَلَقَدْ کَانَ [رَسُولُ اللّه ِ] یُجَاوِرُ فِی کُلِّ سَنَهٍ بِحِرَاءَ فَأَرَاهُ،وَلاَیَرَاهُ غَیْرِی».(خطبه ۱۹۲) «همانا پیامبر صلی الله علیه و آله چند ماه از سال را در غار حِرا می گذراند، تنها من او را مشاهده می کردم و کسی جز من او را نمی دید.» پیامبر صلی الله علیه و آله در سالهای قبل از بعثت، خلوتگاهی در کوه حِرا جهت عبادت برگزیدند. آیات نخست قرآن در این مکان بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل گشت. اقامه حج «... فَأَقِمْ لِلنَّاسِ الْحَجَّ»(نامه ۶۷) «سپس برای مردم حج را بپای دار.» قرآن می فرماید: جَعَلَ اللّه ُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَاما لِلنَّاسِ...؛ خداوند کعبه را مایه قیام مردم قرار داد.»(۴) در این نامه نیز که حضرت در فرمانی به قُثَم بن عباس، فرماندار مکّه می نویسند، لزوم اقامه و برپایی آن را برای مردم تأکید می کنند. امتحان و آزمایش الهی در حج «أَنَّ اللّهَ سُبْحَانَهُ اخْتَبَرَ الأوَّلِینَ مِنْ لَدُنْ آدَمَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَیْهِ إِلَی الآخِرِینَ مِنْ هَذَا الْعَالَم ؛ بِأَحْجَارٍ ... فَجَعَلَهَا بَیْتَهُ الْحَرَامَ».(خطبه ۱۹۲) «همانا خداوند سبحان، انسان های پیشین، از آدم علیه السلام تا آیندگان این جهان را به وسیله سنگ هایی، که آن را خانه محترم خود قرار داد، آزمایش نمود.» خداوند ادعای ایمان بندگان را می آزماید و در مسیر همین آزمایش، کعبه را وسیله ای برای امتحان مردم جهان قرار داد، امتحانی از اولین تا آخرین انسان. امنیّت حرم «بَیْتِهِ الحَرَامِ... وَیَأْلَهُونَ إِلَیْهِ وَلَهَ ا لْحَمَامِ».(خطبه ۱) «خانه محترم خداوند... که مردم همانند کبوتران به آن پناه می آورند.» در حرم، کشتن حیوانات وحشی و شکار آنها حرام است. در حرم جنگ و خونریزی حرام است. کندن درختان و گیاهان حرم جایز نیست. حمل سلاح در آن ممنوع است. دست زدن به اشیای گم شده در حرم منع شده است. مجرمان پناهنده به حرم، نباید در آنجا مجازات شوند. وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنا . «و هنگامی که ابراهیم علیه السلام دعا کرد که پروردگارا ! این سرزمین را شهر امن قرار ده.»(۵) کعبه امن و امانی لا جرم در مرتبت بارگاه و مجلس تو کعبه و بطحا شدند (ادیب صابر) امنیت حرم «جَعَلَهُ (سبحانه و تعالی)... وَلِلْعَائِذِینَ حَرَماً».(خطبه ۱) «خداوند سبحان... کعبه را... خانه امن و امان برای پناهندگان قرار داد.» حق گفت ایمن است هر آن کو به حج رسید ای چرخ حق گزار ز آفات ایمنی (مولوی) اموال کعبه «... وکَانَ حَلْیُ الْکَعْبَهِ فِیها یَوْمِئِذٍ، فَتَرکَهُ اللّه عَلَی حالِهِ، ... فَأقِرَّهُ حَیْثُ أَقَرَّهُ اللّه وَرَسُولُهُ».(حکمت ۲۷۰) «و امّا زیور آلات کعبه از اموالی بودند که خداوند آن را به حال خود گذاشت... تو نیز آن را به حال خود واگذار (و مصرف دیگر مکن) همانگونه که خداوند و پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به حال خود واگذاشتند.» حکم حضرت در آن هنگام که خلیفه دوم قصد استفاده از زیورهای کعبه را برای مصارف دیگر داشت، عدم جواز این کار بود. و استناد حضرت به عدم حکم خدا و عدم اقدام پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفت. و او نیز گفت: «لَوْلاکَ لاَفْتَضَحْنا. (وترک الحلی بحاله)». «یا علی اگر تو نبودی، رسوا می شدیم (و متعرض زیور آلات کعبه نشد)». امیر الحاج رجوع شود به: وظایف امیر الحاجّ. حضرت در نامه ۶۷، به قثم بن عباس فرماندار مکّه که منصوب خود در آن شهر مقدّس بود، فرمان برپایی حج را صادر نمود و وظایف امیر الحاج را به وی تذکر داد. انبیای الهی در حج «وَاخْتَارَ ... ، وَوَقَفُوا مَوَاقِفَ أَنْبِیَائِهِ».(خطبه ۱) «دعوت شوندگان به خانه محترم خداوند کسانی هستند که... پای خود را بر جایگاه انبیای الهی می گذارند.» اشاره حضرت در این خطبه به آن است که انبیای الهی در خانه کعبه حضور یافته و حجّ بیت اللّه الحرام را انجام داده اند. در ضمن روایات بسیاری در تأیید انجام حج توسّط حضرت آدم علیه السلام تا حضرت خاتم صلی الله علیه و آله نقل شده است. اهمّیت کعبه «جَعَلَهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَی لِلاْءِسْلاَمِ عَلَماً».(خطبه ۱) «خداوند سبحان کعبه را برای اسلام نشانه گویا قرار داد.» کعبه بسان پرچم و درفشی با شکوه بر فراز بنای رفیع اسلام همواره می بایست برافراشته باشد. اهمیت کعبه وحج «وَاللّهَ اللّهَ فِی بَیْتِ رَبِّکُمْ، لاَ تُخَلُّوهُ مَا بَقِیتُم...».(نامه ۴۷) «خدا را، خدا را، شما را وصیت می کنم درباره خانه خدا که تا هستید آن را خالی مگذارید.» در بیان اهمیّت بسیار بالای حج در اسلام، همین بس که حضرت این وصیت را در بستر شهادت به امام حسن و امام حسین علیهماالسلام می کنند و در سفارش آن با دو بار ذکر جلاله «اللّه »، تأکید می نمایند. اهل و عیال مسافر «اللَّهُمّ... وَأَنْتَ الْخَلِیفَهُ فِی الأْهْلِ».(خطبه ۴۶) «خداوندا ! تو در وطن نسبت به باز ماندگان (و اهل و عیال) ما (مسافران) سرپرست و نگهبانی.» جمله فوق قسمتی از دعای سفر است که آن حضرت بیان فرموده اند و نیز از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمودند: «الحاجّ... محفوظ فی أهله وماله»؛ «اهل و عیال و مال و منال مسافر خانه خدا محفوظ و در امان است.»(۶) ایام اللّه در حج «فَأَقِمْ لِلنَّاسِ الْحَجَّ، وَذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللّهِ».(نامه ۶۷) «پس مناسک حج را برای مردم بپادار و متذکر ایّام اللّه برای آنها باش.» حضرت پس از لزوم بر پایی حج که در دستورشان به فرماندار مکه به عنوان امیرالحاج می نویسند، لزوم یاد ایام اللّه را نیز در ادامه به وی متذکر می شوند. بازار حج «یُحْرِزُونَ الاْءَرْبَاحَ فِی مَتْجَرِ عِبَادَتِهِ».(خطبه ۱) «دعوت شوندگان حجّ بیت اللّه الحرام... سودهای فراوان در تجارت گاه و بازار عبادت الهی به دست می آورند.» بنای کعبه از زمان آدم علیه السلام «أَنَّ اللّهَ سُبْحَانَهُ اخْتَبَرَ الأوَّلِینَ مِنْ لَدُنْ آدَمَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَیْهِ... بِأَحْجَارٍ... فَجَعَلَهَا بَیْتَهُ الْحَرَامَ...»(خطبه ۱۹۲) «همانا خداوند سبحان آزمایش کرد انسان ها را از آدم علیه السلام تا... با سنگ هایی... که آن را خانه محترم خود قرار داد.» از این بیان حضرت چنین نتیجه ای نیز به دست می آید که بنای کعبه در زمان آدم علیه السلام نیز برپا بوده است و اقدام حضرت ابراهیم علیه السلام صرفا تجدید بنای این خانه الهی بوده است. بنای کعبه از زمان آدم علیه السلام «ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ عَلَیْهِ السَّلاَم وَوَلَدَهُ أَنْ یَثْنُوا أَعْطَافَهُمْ نَحْوَهُ»(خطبه ۱۹۲) «پس آدم و فرزندانش را فرمان داد که به سوی کعبه بازگردند.» بنای ساده کعبه «وَلَوْ کَانَ الاْءَسَاسُ الْمَحْمُولُ عَلَیْها ، وَالاْءَحْجَارُ المَرْفُوعُ بِها ؛ مِنْ زُمُرُّدَهٍ خَضْرَاءَ... لَخَفَّفَ ذَلِکَ مُصَارَعَهَ الشَّکِّ فِی الصُّدُورِ».(خطبه ۱۹۲) «و اگر پایه ها و بنیان کعبه و سنگ هایی که در ساختمان آن به کار رفته، از زمرّد سبز و یاقوت سرخ و دارای نور و روشنایی بود، دل ها دیرتر به شک و تردید می رسیدند.» حضرت در این بیان فرموده است: خداوند بنای کعبه را ساده قرار داد تا انسانها را با آن بهتر بیازماید و امکان ایجاد زمینه های شک و تردید در این آزمایش الهی برای مشکل تر شدن این آزمون است؛ چرا که وسیله امتحان می بایست با توجّه به ارزش و اهمّیت نتیجه آن، صورتی مشکل تر داشته باشد. بهشت پاداش حج «جَعَلَهُ اللّهُ... وُصْلَهً إِلَی جَنَّتِهِ».(خطبه ۱۹۲) «خداوند حج را وسیله ای برای... رسیدن بندگان به بهشت خویش قرار داد.» بهشت پاداشی است که خداوند برای آنان که از آزمون بزرگ حج نیز، امتیاز قبولی را به دست آورند، مقرر فرموده است. بهترین وسیله تقرّب به خداوند «إِنَّ أَفْضَلَ مَا تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ إِلَی اللّهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَی... حَجُّ الْبَیْتِ وَاعْتِمَارُهُ».(خطبه ۱۱۰) «همانا بهترین چیزی که انسان ها می توانند به وسیله آن به خداوند سبحان نزدیک شوند و متوسل گردند... حجّ خانه خدا و عمره آن است.» وسایل تقرّب و نزدیکی به خداوند، بسیار است، امّا آنچه را حضرت در این خطبه به عنوان بهترین این وسایل بر می شمارند، ده چیز است، ایمان، جهاد، اخلاص، نماز، زکات، روزه، حج، صله رحم، صدقه، کارهای پسندیده و یکی از این امور همان حج و عمره بیت اللّه الحرام است. بی توجّهی به زیبایی های دنیوی در حج «...وَیَرْمُلُونَ عَلَی أَقْدَامِهِمْ ، شُعْثاً غُبْراً لَهُ».(خطبه ۱۹۲) «عاشقان بیت اللّه ... طواف خانه می کنند... در حالی که موهایشان آشفته است و بدنهای غبار آلود دارند.» توصیف حضرت از حجاج شیفته بیت اللّه در این است که آنان چنان عاشق زیارت خانه دوست هستند که بی توجه به وضیعت ظاهری، به محض رسیدن از راه دشوار سفر، با همان وضع آشفته، امّا درونی زیبا، به دیدار کعبه که نشان از محبوب دارد، می شتابند. بیگانگان در مراسم حج رجوع شود به: توطئه بیگانگان در مراسم حج. (نامه ۳۳) در حالی که بیگانگان و دشمنان اسلام، تأثیرات عمیق حج را در ارتقای دین و دنیای مسلمین می بینند و تأثیر شگرف آن را در وحدت و انسجام بلاد اسلامی مشاهده می کنند، در مقابل این مراسم وحدت آفرین، بی تفاوت نمی نشینند و از توطئه در تضعیف آن مضایقه نمی کنند. پاداش حج «وَلَوْ أَرَادَ سُبْحَانَهُ... لَکَانَ قَدْ صَغُرَ قَدْرُ الْجَزَاءِ ، عَلَی حَسَبِ ضَعْفِ البَلاَءِ».(خطبه ۱۹۲) «اگر خداوند سبحان خانه اش را در سرزمینی قرار می داد که... همانا پاداش آن به تبع ضعیف شدن آزمایش کمتر می شد.» در این بیان، حضرت به حجّاج رنجیده ای که برای رسیدن به خانه محبوب، سختی های فراوانی را متحمّل می گردند، نوید می دهد که رنج های این سفر الهی هر چه بیشتر باشد، پاداش آن نیز به مراتب افزون تر خواهد بود. پاداش حج، وصال بهشت «جَعَلَهُ اللّهُ... وُصْلَهً إِلَی جَنَّتِهِ».(خطبه ۱۹۲) «خداوند حج را سببی برای... رسیدن بندگانش به بهشت قرار داد.» و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: یک حجّ مبرور (نیکو)، از دنیا و هر چه در دنیاست بهتر است و چنین حجّی پاداشی جز بهشت ندارد.(۷) پاداش حج، غفران الهی «... وَیَتَبَادَرُونَ عِنْدَهُ مَوْعِدَ مَغْفِرَتِهِ».(خطبه ۱) «دعوت شوندگان بیت الحرام... به سوی وعدگاه آمرزش الهی می شتابند.» آمرزش الهی نیز پاداشی است که خداوند به مسافران کوی خویش وعده داده است و وعدگاه این گذشت و این عفو، خانه خداست. پناه بی پناهان «جَعَلَهُ... وَلِلْعَائِذِینَ حَرَماً».(خطبه ۱) «خداوند سبحان... کعبه را... خانه امن و امان برای پناهندگان قرار داد.» کعبه زو تشریف بیت اللّه یافت گشت ایمن هر که در وی راه یافت (عطار) پناهگاه انسان ها «بَیْتِهِ الحَرَامِ... یَأْلَهُونَ إِلَیْهِ وَلَهَ ا لْحَمَامِ».(خطبه ۱) «خانه محترم خدا... که انسان ها همانند کبوتران به آن پناه می برند.» حضرت تعبیر از «پناه کبوتران»، اوج نیاز پناهنده شدن به ملجأ مطمئن برای انسان و آرام بخش بودن این پناه گاه ویژه را برای او نشان می دهد. ای چو کعبه، وحوش را همه امن خلق را مقصر و درگهت مأمن (مسعود سعد سلمان) تبلیغات در حج «فَأَقِمْ لِلنَّاسِ الْحَجَّ، وَذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللّهِ».(نامه ۶۷) «حج را برای مردم بپا دار و روزهای خدا را به ایشان متذکّر باش.» یادآوری ایام اللّه ، روزهای خدا، روز قیامت، روز موت، نعمت های الهی و روزهای بزرگ پیروزی و موفقیت الهی، تبلیغاتی است که امام در حج به قثم بن عباس فرماندار مکّه و امیر الحاج فرمان می دهند؛ تبلیغاتی که در ترغیب مردم به امور خیر می بایست هر سال با شکوهتر تدوین و اجرا گردد. تجارت در حج «یُحْرِزُونَ الاْءَرْبَاحَ فِی مَتْجَرِ عِبَادَتِهِ ».(خطبه ۱) «دعوت شوندگان حجّ بیت الحرام... سودهای فراوان در تجارت گاه الهی به دست می آورند.» تجارت حج معامله ای است میان خالق و مخلوق، تجارتگاه حج بازار بندگی میهمانان بیت الرحمان است. حج در این بازار بهایی است برای خرید غفران الهی و بهشت خداوند؛ تجارتی که خسران ندارد. توطئه بیگانگان در مراسم حج «کَتَبَ إلَیَّ یُعْلِمُنِی أَنَّهُ وُجِّهَ إلَی الْمَوْسِمِ أُنَاسٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ ، الْعُمْیِ الْقُلُوبِ».(نامه ۳۳) «به من خبر رسیده است که گروهی از کور دلان و... از اهل شام (مأمورین معاویه) به سوی مکّه (برای توطئه) در مراسم حج گسیل شده اند.» امام خمینی قدس سره : در مراسم حج، ممکن است اشخاصی از قبیل ملاّهای وابسته به خود را وادار کنند که اختلاف میان شیعه و سنّی ایجاد کنند و آنقدر به این پدیده شیطانی دامن زنند که بعضی ساده دلان باور کنند و موجب تفرقه و فساد شوند. برادران وخواهران هر دو فرقه باید هشیار باشند و بدانند که این کوردلان جیره خوار با اسم اسلام و قرآن مجید و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله می خواهند اسلام و قرآن و سنّت را از بین مسلمین برچینند و یا لا اقل به انحراف کشانند.(۸) تعلیم و تعلّم در حج «فَأَقِمْ لِلنَّاسِ الْحَجَّ... فَأَفْتِ الْمُسْتَفْتِیَ، وَعَلِّمِ الْجَاهِلَ».(نامه ۶۷) «حج را برای مردم بپا دار و ... آنان که پرسش های دینی دارند، با فتواها آشنایشان گردان و ناآگاهان را آموزش ده.» تقویت دین با حج «فَرَضَ اللّهُ... وَالْحَجَّ تَقْویَهً لِلدِّین».(حکمت ۲۴۴، فیض الاسلام) «خداوند حج را به عنوان عاملی برای تقویت دین، واجب گردانید.» حفظ و تقویت دین، ضرورتی انکارناپذیر و بلکه از اوجب واجبات است. تقویت دین طرق بسیار دارد و بسته به زمان و مکان و موقعیت خاص، روش ویژه خود را می طلبد، و حج به عنوان یک استراتژی همه ساله، این تأثیر نیرومند را در تقویت دین داشته و مسلمین آگاه می بایست بدان توجّه جدّی بنمایند. تواضع در حج «وَجَعَلَهُ سُبْحَانَهُ عَلاَمَهً لِتَوَاضُعِهِمْ لِعَظَمَتِهِ».(خطبه ۱) «خداوند حجّ خانه اش را علامت تواضع مردم در برابر عظمت خویش قرار داد.» حج از جمله مقامات و عباداتی است که فرد مسلمان با شرکت در آن، اوج تواضع و فروتنی خود را در برابر خالق نشان می دهد و با اجرای فرامین خداوند، کرنش خویش را در مقابل عظمت باری تعالی به نمایش می گذارد. تواضع در حج «حَتَّی یَهُزُّوا مَنَاکِبَهُمْ ذُلُلاً».(خطبه ۱۹۲) «عاشقان بیت اللّه الحرام... شانه های خود را با خضوع و فروتنی بسیار (در سعی و طواف) می جنبانند.» در حج، هر کس با هر شخصیت و با هر مقام و منصب دنیوی و هر نوع افتخار قومی و ظاهری، ذلیلانه، تمرین تواضع و فروتنی می کند. تواضع در برابر خالق، که فروتنی در برابر مخلوقات را هم به دنبال دارد. توجّه به نیاز حجّاج «وَمُرْ أَهْلَ مَکَّهَ أَلاَّ یَأْخُذُوا مِنْ سَاکِنٍ أَجْراً».(نامه ۶۷) «و به مردم مکّه فرمان ده تا از هیچ زائری در ایّام حج اجرت مسکن نگیرند.» رفع نیاز حجّاج و از جمله تأمین مسکن آنان، از مسائل مهمّی است که حکومت اسلامی در جهت برپایی هر چه باشکوهتر این فریضه الهی می بایست مدّ نظر داشته و بدان همّت گمارد. در این نامه حضرت به فرماندار مکّه و امیر الحاج منصوب خود، در این زمینه دستور صریح می دهند. توجّه به نیازمندان در حج «وَلاَ تَحْجُبَنِّ ذَا حَاجَهٍ عَنْ لِقَائِکَ بِهَا».(نامه ۶۷) «و (در حج) هیچ نیازمندی را از دیدار خود محروم مگردان.» توجّه به نیازمندی های محرومان را امام به فرماندار مکّه می نویسد و این اعمّ از است از نیاز حجّاج و نیاز محتاجان و نیاز مسلمانان سایر کشورهای اسلامی. توحید در حج «حَجَّ بَیْتِهِ الحَرَامِ ... وَجَعَلَهُ... وَإذْعَانِهِمْ لِعِزَّتِهِ».(خطبه ۱) «خداوندسبحان حجّ خانه اش رانشانه اعتراف به عزّت و بزرگی خویش قرار داد.» تمامی مراسم حج درس توحید و اقرار به وحدانیت و عزّت و عظمت خداوند است. حج جدای از تمام آثار و منافع سرشار آن، تمرین یکتاپرستی و شناخت عظمت و بزرگی حضرت باری تعالی است. توسل به خداوند «إِنَّ أَفْضَلَ مَا تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ إِلَی اللّهِ... حَجُّ الْبَیْتِ وَ اعْتِمَارُهُ».(خطبه ۱۱۰) «بهترین وسیله توسل و تقرب به خداوند سبحان، ... حجّ خانه خدا و عمره آن است.» به فرموده حضرت دراین خطبه، توسل به خداوند سبحان اسباب و وسایلی می خواهد (وَابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَهَ) که به ده مورد از بهترین آنها اشاره می فرمایند و حج و عمره، از جمله این وسایل ده گانه است که باعث توسّل و تقرّب به خداوند باری تعالی می گردند. جایگاه انبیای الهی «بَیْتِهِ الحَرَامِ ... وَاخْتَارَ... وَوَقَفُوا مَوَاقِفَ أَنْبِیَائِهِ».(خطبه ۱) «خداوندبرگزیدگانی را به حج دعوت نمودکه... برجایگاه انبیای الهی قرار گیرند.» شاید کعبه تنها جایگاهی است که همه انبیای الهی از آدم علیه السلام تا خاتم صلی الله علیه و آله در آن حضور یافته و به فرمان الهی حجّ بیت اللّه را انجام داده اند. جایگاه کعبه در اسلام «جَعَلَهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَی لِلاْءِسْلاَمِ عَلَماً».(خطبه ۱) «خداوند سبحان، کعبه را نشانه ای گویا برای اسلام قرار داد.» جایگاه و ارزش کعبه در اسلام، موقعیت پرچم و درفش هر قدرت و هر مکتبی است. لذا این علم همواره باید بر پا و برافراشته بماند تا نشان از بر پایی و قدرت و شکوه اسلام باشد. جهاد ناتوانان «... وَالْحَجُّ جِهَادُ کُلِّ ضَعِیفٍ».(حکمت ۱۳۶) «حج جهاد هر ناتوان است.» علی علیه السلام با این بیان، حج را مرتبه ای از جهاد فی سبیل اللّه قرار می دهند که مفهوم انجام حج را پیروزی بر سپاه دشمنِ در کمین می توان شمرد. بیانی که هم اهمّیت و ارزش حج را بیان می کند و هم افراد ناتوان را از ناامیدی و دوری از مسؤولیت شرکت در جنگ، بر حذر می دارد. حجّ آدم «... ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ عَلَیْهِ السَّلاَم وَوَلَدَهُ أَنْ یَثْنُوا أَعْطَافَهُمْ نَحْوَهُ».(خطبه ۱۹۲) «سپس آدم علیه السلام و فرزندانش را فرمان داد که به سوی کعبه بیایند.» حضرت آدم علیه السلام و فرزندانش نیز به فرمان خداوند به این امتحان الهی تن دادند و به سوی آن روی آوردند، حج گزاردند و مورد احترام و تبریک فرشتگان قرار گرفتند و در پی آدم علیه السلام سایر پیامبران الهی، این فرمان خداوند را لبیک گفتند. حج، اعتراف به عزّت خداوند «حَجَّ بَیْتِهِ الحَرَامِ ... وَجَعَلَهُ... وَإذْعَانِهِمْ لِعِزَّتِهِ».(خطبه ۱) «حجّ بیت الحرام... که خداوند نشانه اعتراف مردم به عزّت و بزرگی خویش قرار داد.» اذعان و اعتراف به عزّت و بزرگی خداوند و کوچکی و ذلّت انسان در برابر حضرت باری تعالی، بیان بندگی خالص مخلوق است در برابر خالق و سرتاسر حج، مشق توحید و درس عبودیت مسلمان مؤمن است. حجّ انبیا علیهم السلام «بَیْتِهِ الحَرَامِ ... وَاخْتَارَ... وَوَقَفُوا مَوَاقِفَ أَنْبِیَائِهِ».(خطبه ۱) «دعوت شوندگان به حجّ بیت الحرام... کسانی هستند که... در جایگاه وقوف انبیای الهی وقوف می کنند.» حضرت در این خطبه، فریضه حج را پیروی انبیای الهی شمرده و وقوف آنان را در این سرزمین و انجام حج بیان می فرمایند. در روایتی دیگر در کتاب فروع کافی، جلد ۴، ص۲۱۴ آمده است که: نوح علیه السلام هنگامی که کشتی اش دچار طوفان سهمگین بود، مراسم حج را به جای آورد. موسی علیه السلام با هفتاد پیامبر برای حج احرام بست. یونس علیه السلام در آغاز حج «لَبَّیْکَ کَشّافَ الْکُرَبِ اْلعِظامِ لَبَّیْک» گفت. عیسی بن مریم علیه السلام حجّش را با «لَبَّیْکَ یا ذَا الْمَعارِجِ لَبَّیْک» آغاز نمود. داوود علیه السلام وقتی بر بالای کوه، موجِ جمیعت طواف کننده را دید، دست به دعا بلند کرد. سلیمان علیه السلام با حضور انس و جنّ، مناسک حج را به جا آورد. حج، بازار بندگی خداوند «یُحْرِزُونَ الاْءَرْبَاحَ فِی مَتْجَرِ عِبَادَتِهِ ».(خطبه ۱) «دعوت شوندگان حج بیت الحرام... سودهای فراوان در این بازار عبادت خداوند به دست می آورند.» امام خمینی قدس سره : «مراتب معنوی حج، که سرمایه حیات جاودانه است و انسان را به افق توحید و تنزیه نزدیک می کند، حاصل نخواهد شد مگر آنکه دستورات عبادی حج به طور صحیح و شایسته و مو به مو عمل شود.»(۹) حج، بهای بهشت «جَعَلَهُ اللّهُ... وُصْلَهً إِلَی جَنَّتِهِ».(خطبه ۱۹۲) «خداوند حج را وسیله ای... برای رسیدن (بندگان) به بهشت خویش قرار داد.» برای وصال و راهیابی به جنّت و بهشت، قیمت و بهایی لازم است که حجّ مقبول به فرموده حضرت، یکی از آنهاست و این جنّت، جنّت اوست. جنّت خاصّ اوست. حج، بهترین وسیله تقرّب به خداوند «إِنَّ أَفْضَلَ مَا تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ إِلَی اللّهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَی... وَحَجُّ الْبَیْتِ وَاعْتِمَارُهُ».(خطبه ۱۱۰) «همانا بهترین وسیله تقرّب به خداوند سبحان (ده چیز است؛ از جمله)... حج وعمره بیت اللّه الحرام.» در این خطبه حضرت، حج و عمره را از جمله راه های ده گانه، و بهترین وسیله تقرب به خداوند می خوانند. حجّی که سرتاسر اعمالش با نیّت قربه الی اللّه برگزار شود به یقین تأثیری این چنین خواهد داشت. حج، بی توجهی به زیبایی های ظاهری «وَشَوَّهُوا بِإِعْفَاءِ الشُّعُورِ مَحَاسِنَ خَلْقِهمْ».(خطبه ۱۹۲) «عاشقان بیت اللّه ... بر اثر اصلاح نکردن موهای سر، قیافه زیبای خود را زشت گردانیده اند.» حجّاج بیت اللّه الحرام پس از طیّ مسافت های طولانی و سخت، در حالی به بیت خدا می رسند که موهای سرشان بلند و در اثر این پریشانی مو، قیافه هایشان نا مرتّب است و بی توجّه به آشفتگی ظاهری، به محض رسیدن به خانه محبوب، با همان وضع درهم به زیارت و طواف بیت اللّه می شتابند. حج، بی توجّهی به زیبایی های دنیوی «وَیَرْمُلُونَ عَلَی أَقْدَامِهِمْ ، شُعْثاً غُبْراً لَهُ».(خطبه ۱۹۲) «عاشقان بیت الحرام... بر پاهای خود هروله می کنند در حالی که (بی توجّه به مظاهر دنیوی) موهایشان آشفته و بدنهای پرگرد و غبار دارند.» در حج، حاجیان زیبایی های ظاهری را به دور می ریزند و بی توجّه به مظاهر پوچ دنیوی، جلوه های زیبای خدایی را برگزیده اند. حج گزاران، این حالت آشفته و غبار گرفته را در طیّ سفر حج و برای کسب رضای خداوند گرفته و زیبایی های شخصی خود را در این راه الهی از دست داده اند. حج، دعوت برگزیدگان «حَجَّ بَیْتِهِ الحَرَامِ... وَاخْتَارَ مِنْ خَلْقِهِ سُمَّاعاً أَجَابُوا إِلَیْهِ دَعْوَتَهُ».(خطبه ۱) «خداوندازانسان ها شنوندگانی را برگزید (تاباانجام حج) سخن اوراتصدیق کنند.» در روایات آمده است که حج در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان که شب قدر است، مقدر می شود، و در روایتی آمده است: اینگونه نیست که برخی از مردم تصوّر می کنند که اگر مال داشته باشند می توانند به حج بروند، چه بسا ثروتمندانی که بیش از مخارج سفر حج مال دارند، امّا تا زمانی که خداوند به آنها اجازه ندهد، توفیق حج را به دست نمی آورند. در هر حال، در این بیانِ حضرت، حج گزاران واقعی کسانی هستند که خداوند متعال آنان را برگزیده و دعوت به حج نموده است. چند گویی کعبه را کاینک به خدمت می رسم چون نخواهندت هنوز از دور خدمت می رسان (نظامی) حج، زایل کننده شخصیت های کاذب «قَدْ نَبَذُوا السّرَابِیلَ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ».(خطبه ۱۹۲) «عاشقان بیت الحرام... لباس های خود را که نشانه شخصیت آنها است، درآورند و پشت سراندازند.» حج گزاران با ورود به احرام، شخصیت های دنیوی را پشت سر می اندازند و در مقابل، جز خداوند چیزی را نمی یابند. شخصیت های قومی، شخصیت های سیاسی، شخصیت های جغرافیایی، شخصیت های طبقه ای، شخصیت های مالی و اقتصادی، شخصیت های نظامی و حتّی شخصیت های علمی که هر کدام با لباس های گوناگون و متحد الشکل (یونیفرم) و درجه، نمود برتری و بزرگی و تفاخر هستند، از تن بیرون می شوند و لباس یکرنگ و ساده و سفید و بی آرایش و هماهنگ برتن پوشیده می گردد. که دیگر هیچ شخصیتی جز تقوا، خریدار ندارد. حج، پیروی انبیای الهی «حَجَّ بَیْتِهِ الحَرَامِ... وَاخْتَارَ مِنْ خَلْقِهِ... وَوَقَفُوا مَوَاقِفَ أَنْبِیَائِهِ».(خطبه ۱) «دعوت شوندگان به حجّ بیت اللّه الحرام، کسانی هستند که... در جایگاه انبیا وقوف می نمایند.» از آنجا که بنای دین همه پیامبران الهی، بر مبانی توحید و یگانه پرستی بوده است و از آنجا که همه انبیا به کعبه روی آورده و حج گزارده اند و از آنجا که قدوم همه رسولان باری تعالی در این مکان مقدّس جایگاهی را ایجاد نموده است، در واقع حج گزار در خانه خدا پای بر جای پای آن بزرگان گزارده و با حرکت در مسیر آنان پیروی انبیای الهی از آدم علیه السلام تا خاتم صلی الله علیه و آله را می نماید. حج، جایگاه ترویج علوم دینی «... فَأَقِمْ لِلنَّاسِ الْحَجَّ،... فَأَفْتِ الْمُسْتَفْتِیَ، وَعَلَّمِ الْجَاهِلَ».(نامه ۶۷) «پس حج را برای مردم بپادار... و فتاوای صادره را به پرسش کنندگان ابلاغ کن و نا آگاهان را آموزش بده.» ازجمله منافع بسیارارزشمند حج، آثار علمی وفرهنگی این فریضه باشکوه الهی است ونقش آن در نشر معارف اهل بیت علیهم السلام و تفقّه در دین در برخی از روایات بیان شده است. حج، جهاد ناتوانان «... وَالْحَجُّ جِهَادُ کُلِّ ضَعِیفٍ».(حکمت ۱۳۶) «حج جهاد هر ناتوان است.» به فرمایش حضرت، حج مرتبه ای از جهاد است. همانند رزمایشی است نیرومند و قدرت نمایی بی نظیر. عظمت و وحدت مسلمین را در چشم دشمنان می نمایاند و آنان را پیش از هرگونه توطئه و هجمه، از این خیال شوم و پلید بر حذر می دارد. حج، سبب رحمت الهی «جَعَلَهُ اللّهُ سَبَباً لِرَحْمَتِهِ».(خطبه ۱۹۲) «خداوند حج را سببی برای رحمت خویش قرار داد.» از جمله اسباب و عللی که رحمت خداوند را به دنبال دارد، حجّ خانه اوست. فلسفه حج ورود در میهمانی خدای بزرگ و طلب رحمت افزون تر و خروج از معاصی و گناهان و توبه از گذشته اعمال و انتخاب راه و روش صحیح برای آینده است. حج و عمره، شستشو دهنده گناهان «وَحَجُّ الْبَیْتِ وَاعْتِمَارُهُ،... وَیَرْحَضَانِ الذَّنْبَ».(خطبه ۱۱۰) «حج و عمره بیت الحرام .. شستشو دهنده گناهانند.» حج، تصدیق کلام خداوند «حَجَّ بَیْتِهِ الحَرَامِ... وَاخْتَارَ مِنْ خَلْقِهِ سُمَّاعاً...وَصَدَّقُوا کَلِمَتَهُ».(خطبه ۱) «خداوند در میان انسان ها، شنوندگانی را برگزید (تا با انجام حج) سخن او را تصدیق نمایند.» زائران خانه خدا با اجابت دعوت حق، در واقع این کلام خداوند را تصدیق نموده لبیّک می گویند که فرمود: وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالاً وَعَلَی کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ . «ای ابراهیم در میان مردم به حجّ خانه خدا بانگ برآور تا به سوی تو آیند، در حالی که پیاده و سوار بر هر اشتری لاغر، از هر راه دور می آیند.»(۱۰) حج، عامل تقویت دین «فَرَضَ اللّهُ... وَالْحَجَّ تَقْویَهً لِلدِّین».(حکمت ۲۴۴ فیض الاسلام) «خداوند حج را برای تقویت دین واجب گردانید.» حکمت ۲۴۴، در ترجمه و شرح نهج البلاغه مرحوم فیض الاسلام به صورت «تَقْوِیَهً لِلدِّینِ» آمده است که به هر صورت با توجّه به احادیث و روایات مشابه؛ از جمله این فرمایش حضرت زهرا علیهاالسلام «اَلْحَجّ تَشْییدا لِلدِّین»؛ «حج پشتوانه استواری برای تحکیم دین است»، مفهومی مشابه داشته و این فرمایش نه تنها اهمّیت حج را می رساند بلکه تکلیف عملی مسلمین را در حفظ و تقویت دین از راه حج نیز بیان می دارد.(۱۱) حج، عامل همبستگی دینی «فَرَضَ اللّهُ... وَالْحَجَّ تَقْربَهً لِلدِّین».(حکمت ۲۵۲) «خداوند حج را وسیله نزدیکی و همبستگی مسلمانان قرار داد.» حج، تبلور شکوه وحدت اسلامی و تجلّی قدرت امّت مسلمان و نمایشگاه حضور همدلان وهمراهانی است که ناهمگونی «سیما» را با همگونی «سیرت» پیوند می زنند، تا شعار اتحاد اسلامی را فراتر از شکل ها، رنگ ها و معیارهای جغرافیایی و نژادی تحقّق بخشند و تعالیم آیین وحدت آفرین اسلام را عرضه نمایند. حج، عامل رونق اقتصادی «وَحَجُّ الْبَیْتِ وَاعْتِمَارُهُ، فَإِنَّهُمَا یَنْفِیَانِ الْفَقْرَ».(خطبه ۱۱۰) «حج و عمره خانه خدا.. نابود کننده فقر هستند.» حج، جدا از تأثیرات معنوی و اخروی، دارای منفعت دنیوی و رونق اقتصادی است و نتیجه آن از میان رفتن فقر در جوامع اسلامی است. حج، محلّ گفتگوی دانشمندان «... فَأَقِمْ لِلنَّاسِ الْحَجَّ،... وَذَاکِرِ الْعَالِمَ».(نامه ۶۷) «حج را بپای دار... و با دانشمندان به گفتگو بپرداز.» بسیاری از دانشمندان از سرزمین های دور، در وقت معیّن حج، در این مکان موعود گرد می آیند. توجّه به آنان و گفتگوی با علما و در مقیاس وسیع تر ایجاد زمینه های مباحثه عام دانشمندان و برگزاری جلسات و سمینارهای علمی می تواند آثار بسیار ارزشمندی را برای جوامع اسلامی و نشر و گسترش علوم در سراسر بلاد مسلمان در پی داشته باشد. حج و حکومت اسلامی «فَأَقِمْ لِلنَّاسِ الْحَجَّ».(نامه ۶۷) «پس برای مردم حج را بپای دار.» در این نامه که حضرت آن را در فرمانی به قثم بن عباس، فرماندار مکّه نوشته اند، لزوم برپایی حج را توسّط دستگاه حکومتی بیان کرده اند. حج و رفع نیاز محتاجان «وَلاَ تَحْجُبَنِّ ذَا حَاجَهٍ عَنْ لِقَائِکَ بِهَا».(نامه ۶۷) «و (در حج) هیچ نیازمندی را از دیدار خود محروم مگردان.» ابو احمد از صحابه خاص امام صادق علیه السلام گوید: با امام صادق علیه السلام مشغول طواف بودم، دستش به دست من بود، مردی پیش آمد و از من حاجتی خواست، اشاره کردم آنجا باش تا فارغ شوم. فرمود: کیست؟ گفتم: مردی است، از من حاجتی خواست. فرمود: مسلمان است؟ گفتم: بلی. فرمود: برو نیازش را برآور. گفتم: طواف را قطع کنم؟ فرمود: بلی. گفتم: گرچه واجب باشد؟ فرمود: بلی، گرچه واجب باشد. هرکه در پی نیاز مسلمان رفت، خداوند برایش هزار هزارحسنه بنویسد و از او هزار هزار سیّئه وگناه بزداید وبرایش هزار هزاردرجه بالا ببرد.(۱۲) حج، وسیله امتحان مردمان «فَجَعَلَهَا بَیْتَهُ الْحَرَامَ... ابْتِلاَءً عَظِیماً، وَامْتِحَاناً شَدِیداًوَاخْتِبَاراً مُبِیناً».(خطبه ۱۹۲) «پس آن را بیت محترم خویش قرار داد... (و حج آن را) آزمونی بزرگ و امتحانی سخت و آزمایشی آشکار.» حج وسیله امتحان ایمان مردمان از حضرت آدم علیه السلام تا پایان انسان ها است؛ امتحانی که به فرموده آن بزرگوار بسیار بزرگ و سخت خواهد بود. و حضرت در این خطبه، سه نوع آزمون الهی را بیان می کند. حج، وسیله خلوص «فَجَعَلَهَا بَیْتَهُ الْحَرَامَ... وَتَمْحِیصاً بَلِیغاً».(خطبه ۱۹۲) «پس آن را خانه محترم خویش قرار داد (و حج آن را)... برای پاکسازی و خالص شدن.» زائر بیت اللّه الحرام با تحمّل سختی های سفر و طیّ راه های پر مشقت و اقدام به این عبادت الهی، تأثیرات ارزشمندی را در پاکسازی دل، از هر آنچه غیر خداست، به دست می آورد و با حجّی مقبول بر خلوص دل می افزاید و صفای باطن را تحصیل و به ارمغان می برد. حج، وعده گاه آمرزش الهی «وَفَرَضَ عَلیْکُمْ حَجَّ بَیْتِهِ الحَرَامِ... وَیَتَبَادَرُونَ عِنْدَهُ مَوْعِدَ مَغْفِرَتِهِ» .(خطبه ۱) «و خداوند حجّ خانه محترم خویش را بر شما واجب نمود... (و دعوت شوندگان)... به سوی وعدگاه آمرزش الهی می شتابند.» به فرمایش حضرت، خانه خدا، وعدگاه آمرزش الهی است، وحضرت باری تعالی عفو و آمرزش خود را به حاجیان خانه اش وعده فرموده است. حجّ معنوی «فَجَعَلَهَا بَیْتَهُ الْحَرَامَ... تَهْوِی إِلَیْهِ ثِمَارُ الأَفْئِدَهِ».(خطبه ۱۹۲) «خداوند آن (کعبه) را خانه محترم خویش قرار داد که... انسان ها به سوی آن با میوه دل ها [عشق] روی می آورند.» حج، سرشار از جلوه های معنوی و درسهای بزرگ عرفانی و نمادهای پرشکوهی از رابطه عاشقانه بنده با معبود خویش است. لذا به فرموده حضرت، عاشقان بیت اللّه ، با این خصوصیت رو سوی خانه دوست می نمایند. سفر کعبه، نمودار ره آخرت است گر چه رمز رهش از صورت دنیا شنوند (خاقانی) حِــرا «وَلَقَدْکَانَ [رَسُولُ اللّه ِ] یُجَاوِرُ فِی کُلِّ سَنَهٍ بِحِرَاءَ فَأَرَاهُ، وَلاَیَرَاهُ غَیْرِی».(خطبه ۱۹۲) «همانا پیامبر صلی الله علیه و آله چند ماه از سال را در غار حِرا می گذراند و تنها من او را مشاهده می کردم و کسی جز من او را نمی دید.» حِرا نام غاری است در جبل النور یا کوه حِرا، در فاصله ۶ کیلومتری مکّه. این غار خلوتگاه پیامبر صلی الله علیه و آله در سال های قبل از بعثت بوده و آیات نخست قرآن در آنجا بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است. حفظ اموال کعبه: وکَانَ حَلْیُ الْکَعْبَهِ فِیها یَوْمَئِذٍ، فَتَرکَهُ اللّه عَلَی حالِهِ... فَأقَرَّهُ حَیْثُ أَقَرَّهُ اللّه وَرَسُولُهُ».(حکمت ۲۷۰) «وامّا زیورهای کعبه از اموالی بودند که خداوند آن را به حال خود گذاشت تو نیز آن را به حال خود واگذار، همانطور که خداوند و پیامبرش آن را به حال خود گذاشتند.» در این بیان، حضرت بر حفظ زیورهای کعبه و عدم مصرف آن در امورِ دیگر تأکید می کند. چه بسا با تعمیم آن، حفظ استقلال مالی کعبه و مصرف وجوهات آن را در راه توسعه و گسترش خود حرم و اماکن وابسته به آن بتوان نتیجه گرفت. حکومت اسلامی و خانه خدا «وَاللّهَ اللّهَ فِی بَیْتِ رَبِّکُمْ، لاَ تُخَلُّوهُ مَا بَقِیتُمْ».(نامه ۴۷) «خدا را، خدا را، درباره خانه خدا، که تا زنده هستید آن را خالی مگذارید.» این بیان قسمتی از وصیت آن حضرت در واپسین لحظات زندگی است به فرزندانش که در این نامه، حضرت لزوم اهمّیت برپایی هر چه باشکوهتر حج و وظیفه حکومت اسلامی را در تقویت این عبادت مهم الهی، بیان می کند، امّا با همه تشویق، اگر مردم به حج راغب نگشتند، بر امام مسلمین و حکومت اسلامی است که با اعزام آنان به حج، مخارج سفر آنان را تأمین کند. کلید واژگان (برچسب ها): توسلکعبهنهج البلاغهحج پاورقی ها: ۱ . میزان الحکمه، ج۲، ص۲۶۶ ۲ . وافی، ج۲، کتاب الحجّ. ۳ . آل عمران: ۹۷ ۴ . مائده: ۹۶ ۵ . ابراهیم: ۳۶ ۶ . کافی، ج۴، ص۲۵۲ ۷ . احیاء العلوم، ج۱، ص۲۴۰ ۸ . فصلنامه «میقات حج»، ش۷ ۹ . فصلنامه «میقات حج»، شماره ۱ ۱۰ . حج: ۲۷ ۱۱ . بحار، ج۴۳، ص۱۵۸ ۱۲ . کافی، ج۴، ص۴۱۵ منبع: میقات حج > تابستان ۱۳۸۰، شماره ۳۶ ، صفحه ۱۹