ويژگی های هنري قرآنِ منحصر «ابن بواب»

نویسنده : دكتر محمد خزائي قرآن منحصر به فرد ابن بواب، هنرمند بزرگ شيعي دوره آل بويه، كه هم اكنون در كتابخانه چيستربيتي شهر دوبلين پايتخت جمهوري ايرلند نگهداري مي شود، هنوز از شاهكارهاي هنر اسلامي به شمار مي رود. در كتابخانه چيستربيتي شهر دوبلين قرآن منحصر به فرد ابن بواب، هنرمند بزرگ شيعي دوره آل بويه، كه هم اكنون در كتابخانه چيستربيتي شهر دوبلين پايتخت جمهوري ايرلند نگهداري مي شود، هنوز از شاهكارهاي هنر اسلامي به شمار مي رود. تنوع بسيار عناصر تزييني در اين قرآن شيوه اي نو را براي تذهيب گران دوره هاي بعدي پديد آورد. استفاده و بكارگيري نقشهاي تزييني دوره پيش از اسلام هنر ايران (هنر ساساني) از ديگر امتيازهاي اين قرآن است كه ابن بواب توانست با تغيير و بازسازي آنها شخصيتي كاملاً نو و مطابق با جهان بيني اسلامي ارايه دهد. از ديگر ويژگي هاي اين قرآن وجود عناصري از قبيل آوردن نام علي(ع)، فرستادن درود و سلام بر آل محمد(ص) و بكارگيري تقسيم بندي هاي دوازده و چهارده گانه در تذهيب مي باشد كه همگي معرف يك اثر كاملاً شيعي است. كليد واژه ها: قرآن ابن بواب، كتابخانه چيستربيتي شهر دوبلين، عناصر تزييني، نقوش اسليمي و هندسي، هنر دوره ساساني، امام علي(ع)، آل محمد(ص)، تذهيب، دوره آل بويه. درآمد قرآن كوچك و منحصر به فرد كتابخانه چيستربيتي (CHESTER BEATTY) شهر دوبلين پايتخت ايرلند، با گذشت هزار سال از كتابت آن، هنوز يكي از شاهكارهاي هنر اسلامي به شمار مي آيد. اين قرآن به گواهي كتيبه صفحه آخر آن از سوي هنرمند بزرگ شيعه، استاد بزرگ هنر خوشنويسي و تذهيب، علي بن هلال مشهور به ابن بواب، در دوران حكومت شيعي آل بويه در سال 391 ق (379ش) در شهر بغداد كتابت و تذهيب شده است. ابن بواب به نقل از مؤلف كتاب المفاوضه مدتي در شيراز اداره كتابخانه بهاء الدوله پسر عضدالدوله را عهده دار بود. براساس منابع تاريخي در زمان كتابت اين قرآن، امير بهاء الدوله حاكم بغداد بوده است. (حقيقت، 183). و به قولي ديگر هنگامي كه فخرالملك ابوغالب محمد بن علي بن خلف واسطي وزير، از سوي بهاء الدوله والي عراقي شد، ابوبواب را از نديمان خود قرار داد. (فضائلي، 301). بيشتر پژوهشگران معتقدند كه قرآن مجموعه چيستربيتي تنها قرآن موجود از آثار ابن بواب است. (Rise, 1995, p.3) اين قرآن همچنين يكي از قديمي ترين نسخه هاي خطي است كه به خط نسخ و بر روي كاغذ نوشته شده است. تذهيب اين قرآن بسيار زيبا و هنرمندانه است. شيوه و روش تذهيب اين قرآن، شامل عناصري تزييناتي است كه اين عناصر در دوره هاي بعدي حتي تا به امروز به عنوان الفباي هنر تذهيب قرآن مجيد مرسوم گرديده است. اطلاعات بسيار كمي از زندگي ابوالحسن علي بن هلال موجود است. او در نيمه دوم قرن سوم هجري به دنيا آمد. از آنجايي كه پدرش منصب حاجبي و پرده داري آل بويه را برعهده داشته، به اين مناسبت او را «ابن بواب و ابن السئري» مي ناميدند. (فضائلي، 300) علي بن هلال كار هنري خود را به عنوان تزيين گر منازل شروع و سپس به كتابت و تذهيب كتابها پرداخت و در نهايت همانگونه كه بيان شده ابن بواب به عنوان كتابدار حاكم ديلمي بهاء الدوله (403- 379ق) در شيراز منصوب شد. (Yaqut, 1929, p,448). وي در سال 413 ق در عهد خلافت القادر بالله بدرود حيات گفت. به گفته ميرزا حبيب الله اصفهاني، علي بن هلال فقيه و حافظ كل قرآن بوده و جمعاً 64 بار به كتابت كل قرآن را پرداخته است. خط ريحان و محقق را او احداث كرده است. (اصفهاني، 57). پيشتر آورديم كه از اين مجموعه در حال حاضر تنها قرآن معروف چيستربيتي موجود است. از ديگر كارهاي مهم ابن بواب كامل كردن اصول و قواعد خوشنويسي است كه حدود يك قرن پيش از او توسط وزير و خوشنويس ايراني، ابن مقله (در گذشته 328ق) تدوين شده بود. ابن بواب به خاطر نبوغ هنري، با هماهنگي حركت و منحني حروف تناسب هاي بسيار خوش آيند و چشم نوازي در قواعد ابداعي ابن مقله كه بيشتر تحت تأثير هندسه و تناسبهاي رياضي بود، به وجود آورد. قرآن معروف چيستربيتي قرآن كتابخانه چيستربيتي (MS.I.16) يك جلد قرآن كوچك با 286 صفحه به ابعاد 5/17 5/13 سانتي متر و هر صفحه داراي 15 سطر است. طول و عرض سطح نوشته شده 5/13 9 سانتي متر و هر صفحه داراي 15 سطر است. شش صفحه نخست قرآن با كاغذ سفيد و براق بعدها به آن افزوده شده است. اين شش صفحه به شرح حال ابن بواب به زبان فارسي كه از كتاب ابن خلكان اقتباس شده، اختصاص دارد. كتابت قرآن، تذهيب و عنوانها، همگي در صفحات اصلي قرآن قرار دارند. صفحه پاياني قرآن به اين موضوع اشاره دارد كه اين قرآن توسط علي بن هلال در بغداد در سال 391 ق كتابت شده است: «كتب هذا الجامع علي بن هلال به مدينه السلم سنه احدي و تسعين و ثلثمائه حامداً تعالي علي نعمه و مصلياً علي نبيه محمد و آله و مستغفراً من ذنبه» (شكل شماره 1). (Rice,1955,pp.1119). نوع و جنس كاغذ اصلي قرآن از نوع ظريف و محكم و به رنگ قهوه اي خيلي كم رنگ است كه اين نوع كاغذ ويژه همان دوره بوده است. متن قرآن با مركب قهوه اي سير كتابت شده است. جلد موجود اين قرآن در اروپا صحافي شده كه در اثر اين صحافي قسمتهايي از حاشيه قرآن از ميان رفته است. اين عمل همچنين متأسفانه قسمتهايي از تزيينات حاشيه قرآن، شامل سرترنج ها و شمسه هاي كوچك را از ميان برده است. متن قرآن كلاً با خط نسخ نوشته شده، به گونه اي كه كلمات خيلي به هم چسبيده كتابت شده اند. علامتهايي مانند «عشر» و «سجده» كه در داخل شمسه هاي كوچك حاشيه قرار گرفته اند، به خط كوفي نوشته اند. ارزش هنري تزيينات قرآن چيستربيتي كمتر از كتابت آن نيست. شايد مهمترين ويژگي اين قرآن تنوع زياد عناصر تزييني است كه اين عناصر براي تذهيب قرآن هاي دوره هاي بعد به عنوان يك سنت شد. هماهنگي و هم خواني ميان تزيينات قرآن و خطوط كاملاً نشان مي دهد هر دو از سوي يك هنرمند كار شده است. تذهيب هاي اين قرآن را مي توان به سه دسته طبقه بندي كرد: 1- تذهيب تمام صفحه، 2- تذهيب حاشيه هاي قرآن، 3- تذهيب سر سوره ها (كتيبه). تذهيب كل صفحه در اين قرآن شامل پنج نمونه «دو صفحه اي» است كه از مجموعه آنها هر دو صفحه، تذهيب و نوشته قرار دارد و دو مورد ديگر، كل دو صفحه فقط با نقوش تزييني اسليمي و هندسي آرايش شده اند. قرآن با دو صفحه كاملاً تزييني آغاز مي گردد (شكل شماره 2). در اين دو صفحه همه تزيينات و متن در ميان دو مستطيل ايستاده قرار گرفته است. هر دو صفحه جمعاً به چهارده بخش تقسيم شده اند. در ميان هر بخش افزون بر متن كتابت شده، زمينه آنها با يك نقش اسليمي كه از ميانه به دو شاخه تقسيم شده، تزيين شده اند. (طرح شماره 1). متن كتابت شده در اين دو صفحه در برگيرنده اين مطالب است كه قرآن شامل 14 سوره، 6236 آيه، 77460 كلمه، 321350 حرف و 156051 نقطه است. دو صفحه بعدي اين قرآن همچون دو صفحه پيشين تذهيب شده است. در اين دو صفحه سطح دو مستطيل متقارن، به وسيله خطوط هندسي مشبك، روي هم 12 شش ضلعي بزرگ و چند شش ضلعي كوچك به وجود آمده است. زمينه 12 شش ضلعي بزرگ به وسيله نقوش اسليمي و كلمات تزيين شده اند. متن كلمات كتابت شده در داخل شش ضلعي هاي بزرگ به بيات ترتيب آوردن سوره و آيات قرآن كه به اهل كوفه به روايت امام علي عليه السلام مي باشد، اختصاص دارد. «في عدد اهل كوفه المروي عن اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب علي محمدٍ نبياً و عليه السلام». (شكل شماره 3). شايان ذكر است كه در قرآن هاي قرون نخستين، چندين مكتب مانند روش كوفه، بصره، دمشق، مكه و مدينه براي ترتيب آوردن آيات قرآن مرسوم بوده است و در قرون بعدي از آوردن اين مورد در آغاز قرآن خودداري شده است. در اين دو صفحه نوشته هاي داخل شش ضلعي ها به رنگ طلايي كتابت شده و زمينه شش ضلعي ها به رنگ طلايي كتابت شده و زمينه شش ضلعي هاي كوچك هم با يك گل «نيلوفر آبي» (لوتوس) كه ريشه اش به نقوش تزييني ايراني پيش از اسلام مي رسد، تزيين شده اند (khazaie, 1999,p.104). تمام دو صفحه بعدي اين قرآن به صورت تزييني و بدون نوشته تذهيب شده است. (شكل شماره 4). هر دو سطح مستطيلي شكل دو صفحه به وسيله شش جفت دايره (جمعاً 12 دايره) در اندازه هاي مختلف كه در همديگر تداخل يافته تزيين شده است. قطر دو دايره بزرگتر به اندازه بلندي طول مستطيل، قطر دو دايره متوسط نيز به اندازه عرض مستطيل و دايره كوچك كه با همديگر تداخل دارند، مماس با پهناي حاشيه طولي مستطيلي طرح شده اند. هر كدام از دايره ها از يك حلقه مركزي به رنگ طلايي و دو حلقه جانبي به رنگ خود زمينه طراحي شده اند، از برخورد دايره ها با همديگر يك شمسه ترنجي شكل در مركز تزيينات هر صفحه به صورت افقي به وجود آمده است. اين ترنج با نقشهاي بسيار عالي و زيباي اسليمي تزيين شده است (طرح شماره 2). تزيينات ديگر سطوح با نقوش هندسي تكرار شونده شكل ستاره هاي كوچك شش ضلعي و نقش Y شكل طرح شده اند؛ اين نقشها به رنگهاي سفيد، قرمز تيره، سبز و طلايي رنگ آميزي شده اند. در قسمت حاشيه هر طرف از دو صفحه، مانند صفحه هاي پيشين با دو نقش ترنج به صورت قرينه تزيين شده است. تزيينات دو صفحه آخر نيز شبيه به دو صفحه پيشين با تغييرات جزيي طراحي شده اند. (شكل شماره 5). در اين دو صفحه قسمت تزييني هر دو صفحه نيز به وسيله 12 دايره در هم تنيده شده، تقسيم شده است. نقوش تزييناتي هر صفحه شامل يك جفت نقش بالي شكل به صورت قرينه در بالا و پايين و يك جفت نقش گل نيلوفر آبي (لوتوس) در دو طرف عرض مستطيل طرح شده اند. نقوش بالي شكل به رنگ مشكي و با نقوش اسليمي تركيب شده اند. (طرح شماره 3). نقش بالي شكل همچون گل نيلوفر آبي، ريشه در هنرهاي تزييني پيش از اسلام ايران دارد كه در اينجا به صورت ساده و همراه با نقش اسليمي طراحي شده است. تزيينات ديگر سطوح با نقوش تكرار شونده كه در دوره هاي بعدي آن را در كاشيها مي بينيم، تزيين شده است. دومين دسته بندي تزيينات قرآن ابن بواب در كتابخانه چيستربيتي، شامل تزييناتي مي شود كه در قسمت حاشيه هاي بيروني هر صفحه آمده است. اين تزيينات شامل سرترنجهايي كه همراه با اسم 114 سوره قرآن آمده و همچنين شمسه هاي كوچك كه در وسط آنها «عشر» و «سجده» نوشته شده است. سرترنجهاي كه همراه با اسم سوره ها آمده، اگر چه شبيه همديگر هستند، ولي هيچ كدام تكراري نيستند و بيشتر سر سوره ها از تركيب گل نيلوفر آبي و برگهايي كه به صورت قرينه اي كه در دو طرف گل نيلوفر طراحي شده اند، شكل گرفته اند. علاوه بر سوره ها، حاشيه هاي هر صفحه با شمسه هاي كوچك «عشر» كه نشان دهنده 10 آيه است و شمسه هاي كوچك «سجده» تذهيب شده است. شمسه هاي كوچك آيه شمار، تفاوت اندكي با همديگر دارند و تقريباً تمام آنها از دايره هاي طلايي به وجود آمده اند، ولي شمسه هاي «سجده» پركارتر و گاهي با يك پيچك گلدار و نقش اسليمي تزيين شده اند. در برخي از صفحه ها اين شمسه ها از تركيب مربع و يا ستاره هاي هشت ضلعي كه در همديگر تنيده شده اند به وجود آمده اند. در مركز اين شمسه ها كلمه «سجده» به رنگ طلايي و با خط كوفي بر روي سطوح قرمز تيره، آبي و يا قهوه اي نوشته شده اند. (شكل شماره 6). گاهي اوقات شمسه كوچك «عشره» و شمسه كوچك «سجده» لبه هايشان روي همديگر قرار گرفته و يك تركيب زيبايي را به وجود آورده اند. آخرين دسته بندي تذهيب اين قرآن شامل سر سوره ها (كتيبه) مي گردد. سر سوره ها به صورت نواري مستطيل شكل است كه اسم سوره به خط ثلث و يا نسخ همراه تزيينات نقوش اسليمي را در خود جاي داده است. هر كدام از اين سر سوره ها نيز با يك سر ترنج كه با دقت به آن متصل گرديده تزيين شده اند. هر سر سوره نيز با يك سر ترنج كه با دقت به آن متصل گرديده تزيين شده اند. هر سر سوره با يك قاب تزييني همراه است. (شكل شماره 7). در صفحه شناسنامه قرآن (آخرين صفحه متن دار قرآن) در قسمت بالا و پايين از دو نوار تزييني مستطيل شكل استفاده شده است. (نگاه كنيد به شكل شماره 1). اين دو نوار كه به جاي دو سطر خالي صفحه آخر قرآن آمده است با نقشهاي برگدار اسليمي تزيين شده اند. (طرحهاي شماره 4 و 5). تجزيه و تحليل عناصر تزييني اين قرآن در حوزه هنرهاي تزييني دوره اسلامي و تأثيرگذاري آن بسيار مهم و قابل بحث است. براي مثال استفاده از نقوش اسليمي و هندسي در اين قرآن و رنگ آميزي بديع آن، سنتي بزرگ را در پيش روي هنرمندان دوره هاي بعدي گشوده است. ارتباط ميان ارزشهاي هنري قرآن ابن بواب و ادامه شيوه آن در نسخه هاي خطي و ديگر آثار هنري بسيار مشهود و محسوس است. براي مثال اين ارتباط را در تذهيب ديوان شعر «سلامه بن جندل» (قرن پنجم هجري) كه هم اكنون در موزه توپ قبوسراي استانبول نگهداري و به احتمال بسيار حدود شصت سال بعد از قرآن كتابت و تذهيب شده، بسيار ملموس است (شكل شماره 8). تزيينات اين ديوان شباهت هاي بسياري با قرآن ابن بواب دارد. اين اثرپذيري در طراحي نقوش اسليمي و شمسه هاي كوچك كه به شكل شمسه هاي «عشر» و «سجده» هستند ديده مي شود. حضور نقوش اسليمي در سفالهاي نيشابور كه در قرن چهارم هجري ساخته شده اند و يا تذهيب قرآن هاي معروف به «قرامطيان» كه در دوره سلجوقيان قرون ششم و هفتم كتابت شده اند را نمي توان ناديده گرفت. براي مثال نقش اسليمي صفحه آخر قرآن ابن بواب (طرح شماره 4)، دقيقاً براي تزيين قرآن هاي دوره سلجوقي كه يكي از آنها هم اكنون در موزه برلين نگهداري مي شود، مورد استفاده واقع شده است. (شكل شماره 9). چنين شباهتهايي ميان تزيينات قرآن ابن بواب و آثار هنري دوره هاي بعدي حكايت از اثرگذاري اين شاهكار هنري بر روند و شكل گيري هنري دوره هاي بعدي را دارد. از ديگر ويژگيهاي مهم قرآن ابن بواب استفاده و بكارگيري نقوش تزييني پيش از اسلام هنر ايران است؛ نقوشي مانند نيلوفر آبي (لوتوس) و يا نقش بالي شكل كه از هنر ساسانيان اقتباس شده است. ابن بواب با نبوغ هنري خود توانسته است با تغيير و بازسازي اين نقشمايه ها و با تأكيد بر جنبه هاي تزييني آنها، شخصيتي كاملاً ممتاز و جديد به آنها بدهد. نتيجه نسخه خطي قرآن چيستربيتي كه در سال 391 ق در بغداد در دوره حكومت امير بهاء الدوله بن عضدوالدوله ديلمي كتابت شده است، يكي از قديمي ترين قرآن هايي است كه به خط نسخ كتابت شده است. اين قرآن تنها قرآن برجاي مانده از استاد بزرگ خوشنويسي و تذهيب، علي بن هلال مشهور به ابن بواب است. به جرأت مي توان گفت اين قرآن مهمترين اثر هنري است كه از حكومت شيعي آل بويه برجاي مانده و داراي عناصري از قبيل آوردن اسم امام علي عليه السلام (در صفحه اول قرآن)، فرستادن اسلام و درود بر آل محمد (در صفحه پاياني قرآن) و استفاده از تقسيم بندي هاي 12 و 14 گانه در تذهيب صفحات كه در فرهنگ شيعه داراي معنا و مفهوم خاصي هستند، همگي بيانگر يك اثر هنري كاملاً شيعي هستند. اين قرآن در مقايسه با ديگر آثار محدود معماري آل بويه مانند مسجد جامع نايين چندين قطعه پارچه داراي نقش و كتيبه كه در كاوشهاي شهر ري به دست آمده، از ويژگي خاصي برخوردار است. بي شك نمي توان از نقش ارزنده اين آثار هنري كه از شاهكارهاي هنر اسلامي محسوب مي شوند، در روند شكل گيري هنر اسلامي چشم پوشي كرد. پاورقيها: * - تاريخ وصول: 23/3/80؛ تاريخ تصويب نهايي: 29/3/81. منابع: 1- اصفهاني، ميرزا حبيب الله؛ خط و خطاطان، ترجمه رحيم چاوش اكبري، انتشارات كتابخانه مستوفي، تهران، 1369 ش. 2- حقيقت، عبدالرفيع؛ تاريخ نهضتهاي ملي ايران (از سوگ يعقوب ليث تا سقوط عباسيان)، انتشارات آفتاب حقيقت، تهران، 1363ش. 3- فضايلي، حبيب الله؛ اطلس خط، تحقيقي در خطوط اسلامي، چاپ دوم، انتشارات مشعل، اصفهان، 1362 ش.   Dimand M. S. A: Hand book of the Muhammadan Arts, New York: Hartsdale House, 1947. Graber Oleg: The Mediation of Oranmet, Princeton: Princeton University Press, 1992. James, David: Our, ans of the Afamluds, London: Afamluks, London: Alexandria Press, 1988. Khazaie, M: Islamic Persian Art, London, Book Extra, 1999. Lings, Martin: The Quranic Art of Calligraphy and Illumination, London: World of Islam Festival Trust, 1976. Prdersen, J: The Arabic Book, Princerton: Princerton University Press, 1984. Rice, D.S: The Unique Ibn al.Bawwab Manuscript, Dublim, Emery Walker LTD, 1955. Safadi Y.H: Islamic Calligraphy, London: Thames and Hudson Limited, 1978. Yaqut: Irshad al - Arib ila Marifat al - Adib, ed. D. S. Margoliouth, Lindres, 1929   www.artqazvin.i