عین‏ الحیات

عین‏ الحیات

عین‏ الحیات کتابى است فارسى در اخلاق و عرفان اسلامى شیعى اثر عالم نامدار اواخر دوران صفوى ملا محمدباقر مجلسى (متولد سال ۱۰۳۷ و در گذشته به سال ۱۱۱۰ ه.ق). این کتاب ترجمه و شرح سفارش ها و توصیه‏ هاى اخلاقى پیامبر اکرم (ص) به ابوذر غِفارى صحابى معروف آن حضرت است. نثر کتاب در بیشتر بخش ها از نمونه‏ هاى نثر ساده و روان دوران صفوى است و شرح ها عمدتا شامل نقل ترجمه روایات پیامبر و امامان معصوم درباره هر موضوع مى ‏شوند. هدف مؤلف آن بوده است که با این کتاب، مردم عادى و غیر متخصص را با عرفان اسلام اصیل آشنا سازد و آنها را از گرایش به عرفان هاى آمیخته با عناصر مسیحى، بودایى، یونانى، هندى، مانوى، زرتشتى و تسنن بازدارد و به عرفان در تشیع ناب سوق دهد؛ عرفانى که در آن، شریعت و طریقت یکى مى‏شوند، دنیا و آخرت به همزیستى مى‏رسند و خلق و مخلوق و زن و فرزند و دوست مى ‏توانند به جاى آن‏که حجاب حق باشند، به عنوان جلوه حق و وسیله قرب حق به کار آیند؛ عرفانى که در آن، سالک خوش مى‏زید، خردمندانه مى‏اندیشد، عالمانه مى‏نگرد، زیبایى مى ‏آفریند و مسند حکومت و مکنت و پهنه مبارزه و نبرد به همان اندازه مرکب سلوک اوست که زمین فقر و مسکنت و محراب عبادت؛ عرفان بندگى، زندگى و سرزندگى، نه عرفان دریوزگى، درماندگى و واپس ماندگى؛ عرفان تعالى و ستیز، نه عرفان خوارى و گریز؛ عرفانى که در آن، عشق‏ ورزى با همسر، مهرورزى با فرزند و شادى آفرینى در قلب مؤمن، گاه با ثواب برترین ذکرها و مقبولترین توبه‏ ها و استغفارها برابرى مى‏کند.  نیاز عصرها و نسلها عین‏الحیات از زمان تألیف (سال ۱۰۷۳ ه.ق) تا به امروز بارها و بارها نسخه بردارى شده و به طبع رسیده است. توجه مردم به این کتاب نشانه نیاز عصرها و نسلها به کتابهایى در این زمینه است ضمن این‏که عین ‏الحیات در نوع خود کتابى نسبتا جامع و خواندنى در اخلاق و عرفان شیعى و حاوى بخش عمده از روایاتى اخلاقى است که کاربردهاى بسیار در زندگى انسانها دارند. البته آثارى کهن همانند عین ‏الحیات را مى‏ توان با تلخیص، تکمیل، بازنوشت و تنظیم جدید به صورت آثارى مناسب و متناسب با زبان روز و مخاطبان گوناگون درآورد اما این نکته را نیز باید در نظر گرفت که در بسیارى از موارد، یکى از عوامل جاذبه یک کتاب و گرایش مردم به آن، نوع نثر و شیوه نگارش آن و به ویژه گونه‏ اى ارتباط عاطفى، ذهنى و قلبى است که میان نویسنده یا متن با مخاطب آن برقرار مى‏شود. به همین خاطر آگر آن اثر به وسیله شخصى بازنویسى شود که نتواند خواننده را همانند شخص اول با خود همدل سازد، نیمى از عناصر اقبال مخاطب که همان جاذبه، ملاحت، صفا و بى‏پیرایگى متن است از میان خواهد رفت. ۳٫ چرا تصحیح جدید؟ نسخه‏ هایى از عین‏ الحیات که امروزه در بازار کتاب عرضه مى‏ شوند، بى‏ استثنا حاوى شمارى سرسام‏ آور از تحریف، دستکارى و افتادگى در این کتاب‏ اند. در زمانى، یکى از نسخه ‏هاى خطى عین‏ الحیات که معلوم نیست چند نسل کتابت با دست نوشت مجلسى فاصله داشته و حاوى چه اندازه تغییر و حذف بوده، مبناى یک چاپ سنگى قرار گرفته است که خود نیز خالى از تغییرهاى تازه نیست. با ظهور چاپ حروفى در ایران، نسخه یا نسخه‏هایى حروف چینى شده و حاوى تغییرات جدید از این چاپ سنگى، پدید آمده است. از این پس، هر نسخه از روى نسخه قبلى حروفچینى مى ‏شود و حذفها و تغییرهاى تازه در آن پدید مى‏آید. حتى در زمانى، یکى از ناشران عمدا در عین‏الحیات دست برده و برخى بخشهاى آن را به گونه‏اى ناشیانه و ناکارآمد تغییر داده و زبان آن را به گمان خود ساده‏تر کرده است. به همین خاطر است که صرف نظر از فاصله متنهاى فعلى با متن اصلى عین‏ الحیات، در مطالعه برخى بخشهاى این کتاب در نسخه‏ه اى رایج، به بخشهایى نامفهوم یا ناقص برمى‏ خوریم که گاه کاملا خلاف مقصود را مى ‏رسانند یا حتى گاه به صورتى مضحک جلوه مى‏کنند. یک بررسى آمارى در مقایسه متون بازارى عین‏الحیات با متن اصلى و متن تصحیح شده آن به روش علمى، نشان مى‏دهد که حدود هفت هزار کلمه اختلاف میان اصل کتاب و آنچه به مردم عرضه مى‏شود وجود دارد. حتى در بررسى یکى از نسخه‏ ها که مدعى مقابله بخشى از کتاب با دستخط مجلسى بود، مشاهده شد که در همین بخش نیز کار به صورتى ناقص انجام یافته است. اینها بود که ما را ناگریز به تصحیح علمى عین‏الحیات کشاند؛ کارى وقت‏گیر، پرزحمت، پرهزینه و اندیشه‏بر که نیازمند فعالیتى گروهى و سازمان یافته است. در هر حال تصحیح حاضر براساس بخشى از دستخط مجلسى از این کتاب و نیز ۵ نسخه خطى دیگر از کهنترین نسخه ‏هاى موجود عین ‏الحیات، به روش گزینش ضبط اکثر و اقدم نسخه‏ ها فراهم آمده و بجز در چند کلمه که تردید بود و به آن اشاره شده است، با متن اصلى مؤلف تفاوتى ندارد. تفصیل روش تصحیح این کتاب در گفتار دوم از سخن مصحح با عنوان روش تصحیح علمى آمده است و ضمن نقد روشهاى دیگر، به اثبات این روش مى‏پردازد