طواف و اهميّت آن در اسلام

هر رکني از ارکان کعبه، ويژگي خاصّي داشته، و طواف کننده از نقطه شروع تا پايان، مراحلي را براي وصول بقرب حق طي مي کند: در رکن حجر الأسود، که باب الرحمه اش نامند، درب رحمت به سوي او گشوده مي شود. در رکن شامي، درب انابه و توسّل و در رکن يماني باب توبه باز است و از اينجا تا حجر، به باب آل محمد (ص) و شيعيان آنان معروف است(3).

فرشتگان نگاهبانان اين مسيرند. آنان از آسمان به زمين آمده، شب و روز گرد کعبه طواف مي کنند تا آن را از پيروان شيطان و ستمگران حراست کنند(4). و تو انسان حجگزار، بايد در اين مکان الهي زبانت را نگهداشته، سخناني سودمند بر آن جاري کني; « سبحان اللّه و لا اِله اِلاّ اللّه » فراوان بگويي، کار نيک انجام دهي، نماز شب بخواني، قنوت را طولاني کرده، فراوان طواف کني و اگر توانستي از مکه خارج نشوي تا ختم قرآن نمايي، چنين کن(5).

امام صادق (ع) از پدرانش و آن بزرگوار از رسول اکرم (ص) نقل کرده اند که فرمود: زينت ايمان، اسلام و زينت کعبه، طواف است(6). و در حديثي ديگر پيامبر (ص) طواف را چون نماز دانسته اند، با اين تفاوت که در طواف مي توانند سخن بگويند امّا در نماز نه(7). و نيز فرمود: خداوند به طواف کنندگان فخر مي کند و اگر قرار بود ملائکه با کسي مصافحه کنند، با طواف کنندگان خانه خدا مصافحه مي کردند(8).

امام رضا (ع) نيز فرمودند: بر شما باد به نماز شب، قنوت طولاني و زياد طواف نمودن(9). مستحب است کساني که به مکه مي آيند سيصد و شصت طواف، و اگر مقدورشان نيست، سيصد و شصت شوط طواف کنند. و اگر نمي توانند تا زماني که در مکه هستند، هر چه مي توانند طواف نمايند(10). عبد اللّه بن عمر گفته است: بهترين کار نزد پيامبر (ص) هر گاه به مکه مي آمد طواف خانه خدا بود(11).

عثمان بن يثار نيز گفته است: به من خبر رسيده ـ و خداوند داناتر است ـ که: چون پروردگار فرشته اي را براي انجام کاري به زمين گسيل مي دارد فرشته اجازه مي گيرد که به خانه کعبه طواف کند و به آرامي به زمين فرود آيد(12).

حافظ محب الدين طبري مي گويد: گفته اند از روزي که خداوند کعبه را پديد آورد، همواره انسان ها، جنّيان و فرشتگان گرداگرد آن طواف نموده اند و هرگز از طواف کننده خالي نبوده است(13). برخي از شيفتگان طوافِ خانه خدا هنگام جاري شدن سيل در مسجد الحرام نيز، دست از تلاش بر نداشته، شناکنان گرد کعبه طواف مي کردند ابن زبير از زمره اين کسان است(14).

قاضي عز الدين نيز از جدّ خويش شنيده که: شناکنان خانه خدا را طواف کرده است و آب به حدّي بوده که هنگام رسيدن به رکن حجر الاسود، در آب فرو مي رفته تا بتواند حجر الأسود را لمس نمايد(15). زين العابدين بن نور الدين علي حسيني کاشاني در اين زمينه مي نويسد: ظهر روز چهارشنبه 19 ماه شعبان 1039 سيل عظيمي در مکه آمده و آب فراواني داخل مسجد الحرام شد و حدود 442 نفر از بين رفتند که يک معلّم با سي دانش آموزش که در مسجد مشغول درس بودند جزو آنان بود.

من در روز پنجشنبه بيستم ماه شعبان وارد مسجد الحرام شدم در حالي که هيچ طواف کننده اي در آن نبود آنگاه در درون آب طواف کرده، نماز طواف را ـ اجباراً ـ بالاي منبر خواندم(16). فردي به نام سيد محمد هادي بن علوي که از دوستان مؤلف کتاب التاريخ القويم لمکة و بيت اللّه الکريم است در سال 1360 هـ. ق. در حالي که سيل عظيمي در مکه جاري شده بود، خانه خدا را شناکنان طواف کرده است(17).

مردم در دوره جاهليت نيز، براي کعبه و طواف، قداست خاصي قائل بوده به هنگام شروع و ختم طواف حجر الاسود را لمس مي کرده اند و در روزهاي دوشنبه و پنجشنبه درب کعبه را گشوده و به احترام کعبه کفش ها را بيرون خانه در آورده، سپس وارد کعبه مي شدند(19). مسافت طي شده در هفت شوط طواف هشتصد و سي و شش ذراع و بيست انگشت است(20).

سپـس فـرمـود: هنـگامي کـه هفت شوط طواف زيارت کردي، و بعد در مقام ابراهيم (ع) دو رکعت نماز طواف گزاردي، فرشته اي بزرگوار دست بر دو شانه ات مي زند و مي گويد: امّا آن گناهاني که در گذشته از تو سر زده است همگي بخشيده شد عمل را در اين يکصد و بيست روز از نو آغاز کن(21).

حسين بن سعيد اهوازي مي گويد: امام صادق (ع) فرمود: هر کس هفت مرتبه گرد اين خانه، طواف نمايد، خداوند ـ عزّوجلّ ـ شش هزار حسنه براي او مي نويسد و شش هزار گناهش را مي بخشد و شش هزار درجه او را بالا مي برد(22). پيامبر (ص) فرمود: طواف بسيار کنيد، کمترين چيزي که در روز قيامت در نامه عمل شما يافت مي شود همانا طواف است(23).

در روايت ديگري آمده است: کسي که اين خانه را هفت مرتبه طواف کرده، دو رکعت نماز بگزارد، مانند آنست که بنده اي را آزاد کرده باشد(24). امام صادق (ع) نيز فرمود: خداوند ـ عزّوجلّ ـ اطراف کعبه يکصد و بيست رحمت قرار داده، که شصت رحمت آن مخصوص طواف کنندگان، چهل رحمت براي نمازگزاران و بيست رحمت براي نگاه کنندگان ـ به کعبه ـ است(25). همين روايت را اهل سنت به نقل از رسول خدا (ص) آورده اند(26).

حسان بن عطيه پس از نقل اين روايت مي گويد: پس از دقّت معلوم شد تمامي يکصد و بيست رحمت از آن طواف کننده است; زيرا او هم طواف مي کند، هم نماز مي خواند، و هم به کعبه مي نگرد(27). شاعري عرب زبان اين روايت را در سروده خود اين گونه آورده است:

پس طواف بر بندگان هفت شوط واجب شد; براي هر هزار سال يک شوط(36). در نقل ديگري آمده است که: قبل از اسلام طواف در ميان قريش عدد خاصّي نداشت، عبد المطلب آن را هفت شوط تعيين کرد و خداوند نيز پس از پيدايش اسلام همان را قرار داد(37).

حضرت به بتي رسيد که کنار کعبه قرار داشت، آنگاه با کماني که قوس آن را در دست گرفته بود، در چشم بت فرو کرده، فرمود: « جاء الحق و زهق الباطل اِنَّ الباطل کان زهوقا »(38). و چون از طواف خانه فارغ شدند بکوه صفا آمده از آن، بالا رفتند و از آنجا به خانه کعبه نگاه کرده، دست ها را بلند نمود و دعا کرد(39).

امام باقر (ع) فرمود: هنگامي که رسول خدا (ص) به مسجد الحرام وارد شدند... هفت شوط طواف کردند; سه شوط را با حالت هروله و تند رفتن و چهار شوط را به حالت راه رفتن(40). اين که چرا پيامبر (ص) در فتح مکه به اصحاب و ياران خود اين گونه دستور دادند، دليلي شنيدني دارد;

پس از آن، رسول خدا (ص) بار ديگر حج گزارد ولي (در طواف) هروله نکرد و مردم را نيز بدان امر ننمود. پس آنها هم راست گفتند و هم دروغ(41). همچنين در روايتي آمده است: ديدم  علي بن الحسين (ع) در طواف راه مي رفت و هروله نمي فرمود(42).

محمد بن سائب بن برکة از مادرش نقل کرده که گفته است: شبي عايشه همسر پيامبر (ص) به چراغ داران پيام داد چراغ ها را خاموش کردند و آنگاه در حجاب کامل و پوشيده طواف کرد(43). پس از آن خالد بن عبد الله قسري چراغي کنارچاه زمزم و روبروي حجر الاسود نهاد و اين به روزگار حکومت عبد الملک بن مروان بود و اينها را از گذاشتن آن چراغ منع کرد(44).

در حکومت مأمون عباسي، محمد بن سليمان، حاکم مکه شد و چراغي ديگر بر ستوني بلند مقابل آن و کنار رکن غربي نهاد و چون محمد بن داود حاکم مکه شد دو ستون بلند ديگر يکي مقابل رکن يماني و ديگري مقابل رکن شامي نهاد و چون هارون (الواثق بالله) خليفه شد دستور داد ده ستون بلند که قنديل داشت بر اطراف محل طواف نهادند و در آنها چراغ روشن مي کردند(45).

چهارتاي آن را در دار الخلافه سامرا نصب کردند و ده ستون ديگر را معتصم در سال دويست و سي و چند، براي کعبه فرستاد که اطراف کعبه در صف اول نصب کردند(46). خليفه ها و پادشاهان در زمان هاي مختلف بر شمار ستون ها و قنديل هاي مسجد و چراغ هاي منطقه حرم و درهاي مسجد و منبرها افزودند چنان که نزديک به يک هزار و پانصد رسيد و همچنان نفت سوز و روغن سوز بود تا سال 1339 قمري که تمام چراغ هاي آن به برق مبدّل شد(47).

سپس از او پرسيد: نامت چيست ؟ گفت: حنين. مي گويد از آن پس ابن عُمر هر کس را مي ديد که استلام نمي کند مي گفت آيا اين مرد حنيني است ؟(48). عبد الله بن سايب از پدرش نقل مي کند که پيامبر (ص) ميان رکن يماني و رکن حجر الاسود ـ در حال طواف ـ اين آيه را تلاوت مي فرمود: « رَبَّنا آتنا في الدنيا حسنةً و في الآخِرة حسنة و قنا عذاب النار »(49).

ياد خدا و توجّه به حقّ، بر ارزش طواف خواهد افزود(50). امام صادق (ع) فرمود: در حالي که همراه با ساير مسلمانان گرداگرد خانه طواف مي کني، با قلبت نيز همراه با فرشتگان در اطراف عرش طواف کن(51). و باز امام صادق (ع) فرمودند: سخن گفتن و دعا خواندن در طواف اشکالي ندارد، ليکن خواندن قرآن افضل است(52). عبد السلام ابن عبد الرحمن بن نعيم گويد: به امام صادق (ع) عرض کردم: من مشغول انجام طواف واجب شدم دعايي بيادم نيامد جز صلوات و درود بر پيامبر (ص) و خاندان او، لذا در طواف و سعي فقط صلوات فرستادم. حضرت فرمود: به هيچ درخواست کننده اي بهتر از آنچه تو خواسته اي داده نشده است(53).

براي نماز آماده شوند و از فاصله ميان تکبير متوجه شوند و نماز خود را با عجله خوانده و زودتر به پايان رسانند. و آنها تا پايان دور هفتم به تکبير ادامه مي دادند و سپس کسي با صداي بلند مي گفت: نماز، نماز، خدايتان رحمت فرمايد(54). خالد بن عبد الله قسري از فرماندهان ستمگر عبد الملک بن مروان است که به سفارش حجاج بن يوسف ثقفي امير مکه شد و حجاج با همه سفاکيش او را لعنت مي کرده است(55).

ابن جريح نيز گويد: به من خبر داده اند که پيامبر (ص) هنگامي که سواره طواف مي فرمود، با چوب دستي خود، به حجر الاسود مي کشيدند و سپس نوک آن را مي بوسيدند(56). عبد الرحمان مي افزايد: حضرت مشغول طواف بودند و من با کمي فاصله دنبال ايشان حرکت مي کردم، ديدم امام صادق (ع) به حجر الاسود که رسيدند آن را لمس نکردند،

رسول خدا (ص) هر گاه به حجر الاسود مي رسيدند، مردم براي ايشان راه باز مي کردند تا حجر الأسود را لمس کنند ولي اکنون اينکار را نمي کنند و من ازدحام و شلوغي را خوش ندارم(57). در روايت ديگري آمده که امام صادق (ع) به سيف تمار فرمود: اگر حجر الاسود خلوت بود آن را استلام کن وگرنه، از دور اشاره کن(58). همچنين از امام رضا (ع) در اين زمينه سؤال شد، فرمودند: هر گاه جمعيت براي استلام حجر الأسود زياد بود با دستهايت به آن اشاره کن(59). بکّه ناميدن کعبه نيز بدان خاطر است که مردم در طواف نسبت به يکديگر ايجاد زحمت و ازدحام مي کردند(60). ابو بصير نيز به نقل از امام صادق (ع) مي گويد: چند چيز براي زنان لازم نيست:

1. با صداي بلند لبيک گفتن، 2. حجر الأسود را لمس کردن، 3. ورود به کعبه، 4. هروله نمودن بين صفا و مروه(61). عايشه به خانمي چنين گفت: براي لمس حجر الأسود ايجاد مزاحمت نکن، اگر ديدي خلوت است استلام کن و اگر ديدي جمعيت زياد است « اللّه اکبر و لا اله الاّ اللّه » بگو و بگذر(62). در گذشته فشار زنان براي استلام حجر، گاهي موجب درگيري لفظي مي شد.

مثني بن صباح مي گويد: همراه عطاء بن ابي رباح طواف مي کرديم که او متوجه شد زني مي خواهد استلام (حجر) کند بر سرش فرياد زد و گفت: دستت را بپوش، زنان را حقي براي استلام حجر و رکن نيست(63). در نقل ديگري آمده که عطا گفت: فرزند هشام زنان را از طواف کردن همراه با مردان، منع کرد(64).

غازي در جزء دوم از تاريخش گفته است: در گذشته مردان و زنان همراه با هم طواف مي کردند ليکن از زماني که خالد بن عبد الله قسري از سوي عبد الملک مروان به امارت مکّه منصوب شد طواف مردان و زنان را از يکديگر جدا ساخت. وي در کنار هر رکني از ارکان کعبه، پاسباني تازيانه به دست گماشت تا ميان مردان و زنان فاصله ايجاد کند و او اولين کسي است که چنين کرد(65). علي بن حسن هاشمي نيز که امارت مکه را در خلافت مهتدي فرزند واثق به عهده داشت، اوّلين کسي است که ميان مردان و زنان در نشستن در مسجد الحرام ايجاد فاصله نمود. وي دستور داد ريسمان هايي را ميان ستون هاي مسجد، آنجا که مردم مي نشستند ببندند و بدين وسيله مردان و زنان در نشستن از هم جدا شدند.

محمد طاهر مکي کردي مي گويد: گمان مي کنم اين داستان به بعد از سال 255 هجري قمري مربوط مي شود(66). حمّاد بن عثمان مي گويد: مردي از دوستان بني اميه به نام ابن ابي عوانه که با اهل بيت عصمت و طهارت دشمني داشت، هر گاه امام صادق (ع) يا يکي از بزرگان اهل بيت به مکه مي آمدند به دنبال آنان رفته و با حرف هاي بيهوده آزارشان مي داد.

روزي وي به امام صادق (ع) برخورد کرده گفت: چرا حجر الاسود را لمس نکرديد ؟ حضرت فرمود: من دوست نمي دارم ضعيفي را آزار رسانده، يا خود اذيت شوم(67). گفت: گمان دارم که رسول خدا (ص) آن را لمس مي کرد. حضرت فرمود: آري، ليکن مردم وقتي رسول خدا (ص) را مي ديدند حق او را مي شناختند ولي حق مرا نمي شناسند(68).

در روايتي از امام کاظم (ع) به نقل از رسول خدا (ص) آمده است: « و يستلم الحجر في کلّ طواف من غير أن اوذي احد »; در هر طوافي، بدون آن که کسي را آزار دهد، حجر الاسود را لمس مي فرمود(69). از اين تعبير مي توان فهميد که آزار نرساندن به ديگران در استلام حجر، يک شرط مهم و اساسي است. ايجاد مزاحمت براي ديگران گاهي منجر به فوت و يا مجروح شدن طواف کنندگان گرديده است. نافع گفته است: عبد الله بن عمر در هر طوافي، استلام آن دو رکن را رها نمي کرد. يکبار در شدت ازدحام چنان به زحمت افتاد که بيني اش خون آلود شد،

از طواف بيرون آمد و بيني خود را شست، برگشت، باز هم گرفتار ازدحام شد و به حجر الأسود نرسيد و بيني او دوباره خون آلود شد، از طواف بيرون آمد و بيني خود را شست و برگشت و دست برنداشت تا آن که حجر الاسود را استلام کرد(70).

ابن عباس در اين زمينه مي گويد: مسلماني را آزار مده و کسي هم تو را آزار ندهد. اگر خلوت بود، حجر الاسود را ببوس يا بر آن دست بکش وگرنه برو(71). بنابراين آنهمه توصيه به لمس حجر الاسود در ابتدا و پايان طواف، براي آن زماني است که جمعيت کم و استلام حجر به آساني صورت بگيرد، ليکن در اين زمان و خصوصاً در موسم حج که جمعيت فراوان است،

يعقوب بن شعيب مي گويد: از امام صادق (ع) سؤال کردم: وقتي در مقابل حجر الاسود رسيدم چه بگويم ؟ فرمود: تکبير بگوي و بر پيامبر (ص) و آل او (ع) درود بفرست. عبد الله بن عباس گويد: پيامبر (ص) به عايشه ـ که همراه ايشان طواف مي کرده ـ هنگام دست کشيدن به حجر الأسود فرمود: اي عايشه اگر نه اينست که پليدي و ناپاکي هاي مردم دوره جاهليّت با حجر الأسود آميخته شده است همه دردها با آن بهبود مي يافت و مي توانستيم آن را به همان صورتي ببينم که خداوند از بهشت نازل فرمود.

فرزدق در اين بيت (يکاد يمسکه...) به يک نکته تاريخي اشاره کرده است: به خاطر جنگ حجاج با ابن زبير، خانه کعبه تخريب گرديد، پس از آن، حجاج اقدام به تعمير خانه خدا کرد. هنگامي که خواستند حجر الأسود را نصب کنند، هر يک از علما، قضات و يا زهاد را براي نصب حجر مي آوردند، حجر الاسود لرزيده و در جاي خود استقرار نمي يافت، تا آن که حضرت علي بن الحسين امام سجاد (ع) آمده،

در اهميت اين سروده فرزدق، عبد الرحمن جامي در سلسلة الذهب مي نويسد: زني از کوفه فرزدق را در خواب ديده، از وي پرسيد: خدا با تو چه کرد ؟ فرزدق گفت: خداوند براي قصيده اي که در مدح علي بن الحسين (ع) سرودم مرا آمرزيد. آنگاه عبد الرحمن جامي که مشهور به ناصبي بودن است مي گويد: سزاوار است که خداوند به واسطه اين قصيده تمام مردم را بيامرزد(74).

موسي بن قاسم مي گويد: به امام جواد (ع) عرض کردم: مي خواستم به نيابت از شما و پدرتان طواف کنم، بمن گفتند براي اولياي خدا (و به نيابت از آنان) نمي توان طواف کرد. حضرت فرمود: هر اندازه براي تو امکان دارد (براي آنان) طواف کن که جايز است. سه سال بعد (خدمت آن حضرت رسيده) عرض کردم:

حضرت فرمودند: به خدا سوگند هم اينک نيز داراي دين خدا هستي، ديني که خداوند غير آن را از بندگانش نمي پذيرد. گفتم و گاهي هم به نيابت از مادرتان فاطمه (س) طواف نمودم و گاهي نيز طواف نکردم امام (ع) فرمودند: (براي مادرم زهرا (س)) فراوان طواف کن; زيرا که بهترين عملي که انجام مي دهي همين است ـ ان شاء الله تعالي ـ(75).

سپس اين آيه را تلاوت فرمود: « ثم اليَقْضُوا تفثهم و اليوفوا نذورهم و ليطوّفوا بالبيت العتيق »(76). « قال، التفث، الشعث، و النذر لقاء الامام »(77). در اين آيه حضرت نذر را لقاء الإمام معنا فرموده اند. زراره و ابي حمزه ثمالي هر دو به نقل از امام باقر (ع) همين مطلب را آورده اند، همچنين در روايت ديگري سدير به نقل از امام باقر (ع) مي گويد: از مکّه آغاز و به ما ختم کنيد(78).

اسماعيل بن مهران نيز از امام صادق (ع) نقل مي کند که فرمود: هر گاه يکي از شما حج گزارد، حج خود را با زيارت ما به پايان ببرد; زيرا زيارت ما شرط تماميّت حج است(79). امام باقر (ع) نيز فرمود: « تمام الحج لقاء الإمام »; کامل شدن حج، ديدار با امام است.

لذا شخصي از امام باقر (ع) سؤال کرد: (حج را) از مدينه آغاز کنم يا از مکّه ؟ امام فرمودند: از مکه آغاز و بمدينه ختم کن، اين بهتر و افضل است(80). اين شيوه حج گزاردن، موجب خواهد شد تا اين فريضه الهي از يک عبادت خشک و بي روح خارج، و با الهام گيري از رهنمودهاي رهبران الهي در تار و پود وجود انسان مسلمان اثر گذارد.

به ما مراجعه نماييد تا براي شما توضيح دهيم آن گونه که براي ما شرح داده شده است(81). معلوم مي شود ديدار با امام پس از حج، با دستورالعمل ها و رهنمودهاي مهم و ارزشمندي همراه است که در چگونه زيستن و رفتار مردم دقيقاً اثر خواهد گذاشت.

حــل گـرفتاري هاي مردم، و رفع نياز نيازمندان آنچنان اهميّت دارد که پيشوايان دين به آنان که طواف انجام مي دهند، اجازه داده اند طواف را قطع، و مشکل برادر ديني خود را حلّ کنند. امام صادق (ع) فرمود: قدم بر داشتن مسلمان براي رفع گرفتاري مسلماني ديگر، از هفتاد طواف مستحبي بيت اللّه الحرام برتر است(82).

همچنين فرمود: بر آوردن نياز مؤمن بهتر است از طواف و طواف و... تا ده مرتبه آن را برشمردند(83). مردي از حلوان مي گويد: مشغول طواف خانه خدا بودم که فردي از ياران ما آمد و از من دو دينار قرض خواست در حالي که من فقط 5 شوط طواف کرده بودم، به او گفتم هفت شوط طواف مي کنم، سپس از مطاف خارج خواهم شد، در شوط ششم به امام صادق (ع) برخوردم،

گفتم فدايت شوم، او مردي از دوستان شماست دو دينار از من قرض خواسته، گفته ام طواف را تمام کرده به سوي تو مي آيم. امام صادق (ع) مرا از خود دور کرده فرمودند: برو و دو دينار را به او بده(84). شبيه اين روايت را سکين بن عمار از امام صادق (ع) نقل کرده، در ادامه مي گويد: به امام عرض کردم طواف را قطع کنم ؟ فرمود: آري، گفتم: اگر چه طواف واجب باشد ؟ فرمود: آري، اگر چه واجب باشد(85).

اصمعي مي گويد: جستجو کردم فهميدم اين جوان، زينت عبادت کنندگان; امام سجاد (ع) است(86). علي بن مزيد بياع سابري نيز گفته است: امام صادق (ع) را در حجر اسماعيل ديدم، زير ناودان ايستاده، صورتش را به کعبه گذاشته و دستهايش را گشوده و مي فرمود:

(يا عزيزاً في عزّک، فلاأعز منک في عزّک، أعزّني بعزّ عزّک في عزّ لايعلم احد کيف هو، أ توجه اليک، و ا توسل اليک بحق محمد و آل محمد (ع) عليک، أعطني ما لايعطيني احدٌ غيرک، و اصرف عني ما لايعرفه احد غيرک) سپس امير مؤمنان (ع) به ياران خويش فرمودند: به خدا سوگند اين اسم اکبر به زبان يوناني است که حبيب من رسول خدا (ص) آن را به من خبر داده است.

او بهشت را طلب کرد و خداوند به او عنايت نمود، او از خداوند خواست آتش را از وي بگرداند و خداوند نيز چنين کرد(87). طاووس يماني نيز گفته است: در دل شب مردي را ديدم که پرده کعبه را در دست گرفته و مي گويد:

1. المستدرک الوسائل: ج9، ص317، ح1، 2 و 3. 2. المستدرک الوسائل: ج9، ص325.

3. المستدرک الوسائل: ج9، ص336. 4. المستدرک الوسائل: ج9، ص338. 5. المستدرک الوسائل: ج9، ص363. 6. المستدرک الوسائل: ج9، ص375. 7. السنن الترمذي: ص153. 8. الشفاء الغرام: ج1، ص292. 9. المستدرک الوسائل: ج9، ص377. 10. المستدرک الوسائل: ج9، ص377 و 378.   11. الشفاء الغرام: ج1، ص287. 12. اخبار مکه، ازرقي: ص28. 13. التاريخ القويم: ج4، ص162. 14. التاريخ القويم: ج4، ص163. 15. التاريخ القويم: ج4، ص163.  16. رساله مفرحة الأنام في تأسيس بيت اللّه الحرام ـ رسول جعفريان ـ ميقات حج: ش5. 17. همان: ص163. 18. همان: ص163. 19. همان: ص165. 20. اخبار مکه: ج2، ص394. 21. شرح من لايحضره الفقيه: ج3، ص28، ح2138. 22. المستدرک الوسائل: ج9، ص376. 23. المستدرک الوسائل: ج9، ص376. 24. المستدرک الوسائل: ج9، ص376. 25. من لايحضره الفقيه: ج3، ص33. 26. اخبار مکه: ج2، ص8، دار الثقافه. 27. التاريخ القويم لمکة و بيت الله الکريم: ج4، ص152. 28. التاريخ القويم: ج4، ص153.  29. فاسي مکي، شفاء الغرام باخبار البلد الحرام: ج1، ص283; دار الکتاب العربي(1405 هـ. ق). 30. الکافي: ج4، ص412، ح3; من لايحضرة الفقيه: ج3، ص33. 31. الشفاء الغرام: ج14، ص285.  32. علي اکبر غفاري، شرح من لايحضره الفقيه: ج3، ص34. 33. الشفاء الغرام: ص484. 34. الشفاء الغرام: ج1، ص284 و 285. 35. المجمع البيان: ج7، ص81; وسايل: ج8، ص70. 36. العلل الشرائع: ج1، ص401; التفسیر النور الثقلين: ج1، ص53 تا 83. 37. البحار الانوار: ج96، ص384. 38. الاسراء: 81. 39. الفتوح البلدان: ص59. 40. الدعائم الاسلام: ج1، ص312. 41. المستدرک الوسائل: ج9، ص394. 42. المستدرک الوسائل: ج9، ص395. 43. اخبار مکه: ص262. 44. اخبار مکه: ص220. 45. اخبار مکه: ص220. 46. اخبار مکه: ص220. 47. اخبار مکه: ص221. 48. اخبار مکه: ص252. 49. اخبار مکه: ص255. 50. اخبار مکه: ص240. 51. المصباح الشريعه: ص47. 52. المستدرک الوسائل: ج9، ص405. 53. الکافي: ج4، ص407.  54. همان: ص353 و 354. 55. ترجمه النهاية الارب: ج6، ص252، 253 و 260. 56. اخبار مکه: ص258. 57. الکافي: ج4، ص405. 58. الکافي، ج4، ص405. 59. همان مدرک. 60. اخبار مکّه: ص216. 61. الکافي: ج4، ص405. 62. الشفاء الغرام: ص280. 63. اخبار مکه: ص253. 64. الصحيح البخاري، کتاب الحج، باب طواف النساء مع الرجال. 65. التاريخ القويم لمکّة و بيت اللّه الکريم: ج4، ص274.  66. همان: ج4، ص274. 67. أکره اَن أوذي ضعيفاً او أتأذي. 68. الکافي: ج4، ص409. 69. الکافي: ج4، ص412. 70. اخبار مکه: ص249. 71. اخبار مکه: ص251. 72. المناقب ابن شهر آشوب: ج4، ص169. 73. مرحوم شيخ عباس قمي، زندگاني رهبران اسلام (ترجمه انوار البهيه)ص123. 74. همان: ص125.   75. الکافي، کتاب الحج، باب الطواف و الحج عن الائمه: ح2. 76. الحج: 29. سپس چرک از خود دور کنند و نذرهاي خويش را ادا کنند و بر آن خانه کهن طواف کنند. 77. التفسير البرهان: ج3، ص29، 90. 78. المستدرک الوسائل: ج14، ح19318، 19310 و 19311.  79. الوسائل الشيعه: ج14، ح19316. 80. الوسائل الشيعه: ج14، ح19309. 81. زندگاني رهبران اسلام، ترجمه انوار البهيه: ص416. 82. الاختصاص المفيد: ص26. 83. المستدرک الوسائل: ج9، ص403 84. المستدرک الوسائل: ج9، ص402. 85. الکافي: ج4، ص415. 86. المستدرک الوسائل: ج9، ص353، ح11058. 87. المستدرک الوسائل: باب استحباب التعلّق باستتار الکعبة و الدعاء عندها: ج9، ح1. 88. الکافي: ج9، ح11057.  منبع : www.hajj.ir

طواف و اهميّت آن در اسلام