کتب حدیث معروف شیعه و مؤلفان آنها

نویسنده: سید محمد شفیعی مازندرانی شیعه امامیه در رشته های مختلف دانش اسلامی دارای تالیفات گرانسنگی است، و از آن جمله اند کتب هشتگانه زیر: ۱ - کافی از ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی (م ۳۲۸ یا ۳۲۹ ق) ; ۲ - کتاب من لایحضره الفقیه از محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق) ; ۳ - تهذیب الاحکام از شیخ الطائفه، ابو جعفر، محمد بن حسن طوسی (م ۴۶۰ ق) ; ۴ - الاستبصار از شیخ الطائفه، ابو جعفر، محمد بن حسن طوسی م ۴۶۰ ق) ; ۵ - وافی از محمد بن مرتضی ابن محمود ملقب به فیض و ملا محسن فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ ق) ; ۶ - وسائل الشیعه از شیخ محمد بن حسن حر عاملی مشعری (م ۱۱۰۴ ق) ; ۷ - بحار الانوار از علامه محمد باقر بن محمد تقی مجلسی (م ۱۱۱۰ ق) ; ۸ - مستدرک الوسائل از حاج میرزا حسین نوری (م ۱۳۲۰ ق). مؤلفان کتب هشتگانه معروف شیعه ۱ - کلینی (۱) شیخ محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی معروف به ابوجعفر و ملقب به ثقه الاسلام است . او یکی از مشاهیر روزگار و از محدثان صاحب نام و از مفاخر شیعه امامیه و از مردم کلین (از ناحیه فشافویه ری) است . کلینی در نزد شیعه از اعتبار بسیار ارزشمندی برخوردار است . او را به جهت ارائه اثر بزرگ و جاودانه الکافی و ارتباط غیرمستقیم با خاندان وحی علیهم السلام بر ثقه بودنش ستوده اند و بزرگان امامیه و حتی اهل سنت نیز به وی ادای احترام کرده و از او با القاب: «تاج الشریعه » ، «فخر الشیعه » ، «ثقه الاسلام » ، «جلیل القدر» ، «شیخ مشایخ الشیعه » ، «رئیس المحدثین » ، «اقدم الجامعین » ، «اعظم البارعین » ، «انور الطالعین » ، «شیخنا» ، «مفتی طوائف الاسلام » و مانند آن یاد نموده اند . او نخستین عالم شیعی است که به لقب «ثقه الاسلام » (۲) ملقب شد . پدر کلینی یعقوب بن اسحاق در همان زادگاهش مدفون و آرامگاهش اکنون در کلین مشهور است . و هم او از نخستین مربیان و استادان کلینی به شمار می آید . کلینی برای کسب دانش به قم ، ری ، کوفه و دیگر مراکز علمی شیعه در قرن سوم و چهارم هجری سفر کرده و از محضر علما و بزرگان شیعی کسب فیض نموده است . چنانکه او نیز در مراکز علمی شیعی مجلس املای حدیث داشته و شاگردان بسیاری تربیت کرده است که از مفاخر شیعه به شمار می آیند . کلینی در زمان مقتدر عباسی (۲۹۵ - ۳۲۰ ق) مرجع و رئیس فقهای شیعه بود . مشایخ و استادان حدیث کلینی عبارتند از: ابو علی احمد بن ادریس اشعری (م به سال ۳۰۶ ق) صاحب النوادر، کثیر الفائده و . . . ابو جعفر احمد بن عیسی اشعری قمی، ابو عبدالله حسین بن محمد بن عمران اشعری قمی، ابوالعباس عبدالله بن جعفر بن حسین حمیری قمی، ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، ابو جعفر محمد بن الحسن بن فروخ الصفار (م به سال ۲۹۰ ق) دائی کلینی به نام علان کلینی، حمید بن زیاد نینوائی، سعد بن عبدالله اشعری و دیگران . همان گونه که گذشت، کلینی شاگردان بسیاری تربیت کرده که موفقترین آنها اینها هستند: ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن قولویه (م ۳۶۷ ق) مؤلف کامل الزیارات، ابو محمد هارون بن موسی بن احمد شیبانی تلعکبری (م ۳۸۵ ق)، ابو غالب احمد بن محمد بن محمد بن سلیمان، ابو عبدالله محمد بن ابراهیم بن جعفر نعمائی، ابو عبدالله محمد بن احمد بن عبدالله صفوانی و بسیاری دیگر . کلینی به عنوان نخستین محدث شیعی به گردآوری و ترتیب احادیث پرداخته است . البته پیش از نوآوری و کار وی، شیعه به اصول اربعماه رجوع می کرد . کلینی، هم عصر نواب اربعه امام دوازدهم «عج » که عبارتند از: ۱ - عثمان بن سعید (م ۲۶۰ ق) ; ۲ - محمد بن عثمان بن سعید (م ۳۰۵ ق) ; ۳ - حسین بن روح نوبختی (م ۳۲۶ ق) ; ۴ - علی بن محمد سمری (م ۳۲۹ ق) در دوره غیبت صغری بوده است . او از طریق نواب خاص با امام دوازدهم «عج » رابطه ایجاد کرده و بدین وسیله احادیث کتاب بزرگ حدیثی شیعه یعنی کافی خود را به نظر امام «عج » می رساند و امام دوازدهم «عج » در مورد این کتاب اظهار رضایت کردند و آن را ستوده، فرمود: کاف لشیعتنا . (۳) کلینی شصت و نه سال پس از وفات امام حسن عسکری علیه السلام، در ماه شعبان سیصد و بیست و نهم هجری که به «سنه تناثر نجوم » معروف است، درگذشت . ابو قیراط محمد بن جعفر حسنی یا حسینی بر جنازه اش نماز خواند و آنگاه جسد وی در باب الکوفه بغداد نزدیک آرامگاه چهارمین سفیر امام دوازدهم «عج » ، شیخ ابوالحسن علی بن محمد سمری دفن شد . دیدگاه صاحب نظران ۱ - نظر محمد امین استرآبادی امین استرآبادی در باره اصول کافی و صاحب آن می نویسد: وقد سمعنا عن علمائنا و مشایخنا انه لم یصنف فی الاسلام کتاب یوازیه او یدانیه . از اندیشمندان و صاحب نظرانمان شنیدم که می فرمودند: در میان مسلمین کتابی همسنگ و مشابه کافی تالیف نشده است . (۴) ۲ - نظر علامه مجلسی مجلسی صاحب کتاب بحارالانوار می نویسد: کتاب الکافی . . . اضبط الاصول و اجمعها و احسن مؤلفات الفرقه الناجیه و اعظمها . (۵) کتاب کافی، جامع ترین و اساسی ترین اصول (جامع حدیثی) است، بهترین تالیفی است که در میان شیعه دوازده امامی، به رشته تحریر در آمده است . ۳ - نظر شیخ مفید شیخ مفید در باره کافی می نویسد: الکافی و هو اجل کتب الشیعه و اکثرها فایده . (۶) کافی از برترین و سودمندترین کتب شیعه است . آثار کلینی تذکره نویسان در باره تالیفات شیخ کلینی این نوشته ها را از او دانسته اند: ۱ - کافی، که در باره آن سخن خواهیم گفت; ۲ - تعبیر الرؤیا; ۳ - رد قرامطه; ۴ - کتاب الرجال; ۵ - رسائل الائمه; ۶ - ما قیل فی الائمه من الشیعه . کافی همه بزرگان، فقها و مراجع کتاب کافی را ستوده و از آن به عنوان کتابی بزرگ، سودمند و معتبر یاد کرده اند، به گونه ای که کتابی چون آن تالیف نشده است . محدث نوری کافی را در میان سه اثر حدیثی دیگر شیعه همچون خورشید در میان ستارگان دانسته و شیخ مفید آن را از بزرگترین کتب شیعه قلمداد کرده است . همان گونه که از مقدمه اصول کافی بر می آید، کلینی این کتاب بزرگ را به پیشنهاد و خواهش یکی از طلاب و حدیث خواهان طی بیست سال گرد آوری کرده است . کلینی این کتاب را از طریق نواب اربعه به امام دوازدهم «عج » تقدیم کرده و در واقع به گونه غیر مستقیم با خاندان وحی ارتباط برقرار نموده است . امام دوازدهم «عج » پس از ملاحظه کتاب کافی با گفتن جمله معروف خود: «الکافی کاف لشیعتنا» ; کافی برای پیروان ما بس است، این کتاب بزرگ را توشیح و امضا نموده اند . کافی دارای سه بخش است: ۱ - اصول کافی که شامل احادیث مربوط به اصول دین است . ۲ - فروع کافی، احادیث پیرامون فروع دین . ۳ - روضه کافی، برخی بر این باورند روضه کافی را بعدها بدان افزوده اند . از میان احادیث کافی، بنابه اظهار نظر صاحب الذریعه و دیگران ۵۰۷۲ حدیث صحیح، ۱۴۴ حدیث حسن، موثق، قوی و ضعیف است . این کتاب بارها در ایران، هند و دیگر مراکز تصحیح، ترجمه، شرح، تعلیق و مورد مقابله قرار گرفته و به گونه های متفاوت چاپ و منتشر شده است که معروفترین شروح آن عبارتند از: شرح اصول کافی از ملا صدرا، مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول از ملا محمد باقر مجلسی، الوافی تالیف ملا محسن فیض کاشانی، الصافی فی شرح الکافی تالیف ملا خلیل قزوینی است که در سال ۱۳۰۸ ق و در دو جلد در لکهنو به چاپ رسیده است . ۲ - ابن بابویه (۷) ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به ابن بابویه، صدوق دوم، صدوق و شیخ صدوق است . او در اوایل قرن چهارم به دنیا آمد و در سال ۳۸۱ ق در ری درگذشت و آرامگاه وی در ری معروف است . ابن بابویه فقیه، اصولی، محدث، مفسر، حافظ، عارف و از بزرگان شیعه به شمار می آید . او یکی از منابع حدیثی بزرگ شیعه به نام کتاب من لایحضره الفقیه را پدید آورده است . این اثر بزرگ همراه با کتابهایی چون کافی از محمد بن یعقوب کلینی، کتاب استبصار و تهذیب الاحکام از شیخ طوسی به کتب اربعه معروف شده اند . ابن بابویه و برادرش حسین در زمان غیبت صغری و در پی درخواست و نامه پدرشان - صدوق اول - به امام زمان «عج » مبنی بر درخواست فرزند یا فرزندانی صالح از خداوند، به دنیا آمده اند . خود او نیز پیوسته به این معنا افتخار می کرد . ابن بابویه از مادری دیلمی نژاد و از پدری فاضل و بزرگوار تولد یافت و در خانواده ای دانش دوست و دانش پرور پرورش یافت . ابن بابویه در سال ۳۵۵ ق به بغداد رفت و شیوخ و بزرگان آن دیار نزد او رفته، حدیث می شنیده اند . ابن بابویه سفری نیز به بلخ کرد و با ابو عبدالله محمد بن الحسن معروف به نعمت که از صاحب منصبان و رجال آن سامان بود، ملاقات نمود . و کتاب من لایحضره الفقیه را به خواهش وی نوشت . او پس از مدتی تدریس در بغداد به ری بازگشت و مورد توجه و لطف و بزرگداشت آل بویه قرار گرفت . ابن بابویه کتاب عیون اخبار الرضارا به نام صاحب بن عباد وزیر رکن الدوله نوشت . او در آن کتاب از مباحثات خود در مجالس رکن الدوله یاد کرده است . تالیفات صدوق گروهی برای او تا سیصد تالیف یاد کرده اند . البته بسیاری از این آثار در دست نیست . نام برخی از آثار ابن بابویه عبارتند از: کتاب من لایحضره الفقیه که به شرح آن خواهیم پرداخت; عیون اخبار الرضا; التوحید; الاعتقادات; اکمال الدین; الامالی; معانی الاخبار; جوابات المسائل النیشابوریه; جوابات المسائل الواسطیه; حجج الائمه; الحدود; الخصال; دعائم الاسلام فی معرفه الحلال و الحرام; صفات الشیعه; عقاب الاعمال; علل الشرایع و الاحکام و الاسباب; فضائل الشیعه; کتاب الرجال المختارین من اصحاب النبی صلی الله علیه وآله; مدینه العلم; المقنع . کتاب من لایحضره الفقیه کتاب من لایحضره الفقیه معروفترین اثر شیخ صدوق و یکی از چهار کتاب حدیثی اصلی شیعه به شمار می آید که مؤلف نام آن را از کتاب زکریای رازی (کتاب من لایحضره الطبیب) اقتباس کرده است . ۳ - شیخ طوسی (۸) محمد بن حسن بن علی طوسی معروف به ابو جعفر معروف به شیخ، شیخ طوسی، شیخ الطائفه، شیخ الامامیه و فقیه الامه در سال ۳۸۵ ق در طوس به دنیا آمد و در سال ۴۶۰ ق در نجف درگذشت . او صاحب دو اثر حدیثی شیعه تهذیب و استبصار است . او معاصر سلطان محمود غزنوی، حکومت آل بویه، شیخ صدوق محمد بن بابویه قمی، سخن سرای معروف فردوسی، شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان بغدادی و سید مرتضی بوده است . شیخ پس از تحصیلات مقدماتی، در حالی که بیست و سه ساله بود . در سال ۴۰۸ ق برای برخورداری از محضر شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان بغدادی (م ۴۱۳ ق) فقیه نامدار شیعی و جانشین شیخ صدوق در بغداد به آنجا رهسپار شد . شیخ به مدت پنج سال حدود بیست کتاب از دویست اثر شیخ مفید را در نزد خود او خوانده است . شیخ پس از وفات استادش زعامت و مرجعیت شیعه در بغداد عهده دار شده و حدود دوازده سال در آنجا به سر برد . او سپس در سال ۴۴۸ ق به علت حوادث اجتماعی و سیاسی وقت به نجف رفته و بدین وسیله حوزه علمی شیعه را از بغداد به نجف انتقال داده و در واقع در این شهر بنیان گذارد . حادثه از این قرار بود که: گروهی نزد خلیفه وقت سعایت کردند که شیخ طوسی و اتباع او، صحابه را سب و لعن می کنند، چنانکه در کتاب مصباح خود گوید و از دعاهای روز عاشورا است: اللهم خص انت اول ظالم باللعن منی الخ . پس خلیفه، شیخ را همراه مصباح احضار کرد . چون شیخ از حقیقت او آگاه شد نزد خلیفه رفته و به دفاع از خود پرداخت تا آنجا که خلیفه قانع شد . ولی مخالفان ساکت ننشسته، خانه اش را به کلی سوزاندند، پس از این واقعه (در سال ۴۴۸ ق) شیخ بغداد را ترک گفت و در نجف رحل اقامت افکند و حوزه علمیه نجف را بنیان نهاد . شیخ در شب دوشنبه بیست و دوم محرم ۴۶۰ در هفتاد و پنج سالگی در نجف درگذشت و در خانه خود مدفون گردید . قبر شیخ در نجف معروف و مسجدی نیز همانجا مشهور به مسجد طوسی است که قبر سید بحرالعلوم و پسرش سید محمد رضا نیز در طرف راست مسجد واقع است . بدین ترتیب می توان زندگی شیخ طوسی را بر حسب محل اقامت وی به سه مرحله تقسیم کرد: ۱ - دوران تولد تا هجرت به بغداد (از سال ۳۸۵ تا ۴۰۸). ۲ - دوران اقامت در بغداد تا هجرت به نجف (از ۴۰۸ تا ۴۴۸). ۳ - دوران اقامت در نجف تا وفات (از ۴۴۸ تا ۴۶۰). علامه بحرالعلوم از او به عنوان سرآمد طائفه امامیه، پرچمدار شریعت اسلام و . . . رئیس شیعه یاد کرده است و در بسیاری از آثار مسلمانان از آثار شیخ روایت نقل و بهره ها برده شده است . شاگردان معروف شیخ طوسی از میان شاگردان و راویان شیخ طوسی این گروه از بزرگان را می توان یادآور شد: علامه حلی، شیخ شهرآشوب مازندرانی جد صاحب المناقب، زین بن الداعی الحسینی، جمال الدین محمد بن ابی القاسم طبری آملی، ابوالفتح محمد بن علی کراجکی، سید مرتضی ابوالحسن مطهر دیباجی، شیخ عبیدالله بن حسن بن بابویه، محمد بن حسن بن علی حلی، مجتبی بن داعی بن قاسم حسینی، مجتبی بن حمزه بن زید بن مهدی بن حمزه، حسین بن فتح واعظ جرجانی . آثار شیخ طوسی شیخ طوسی کتب مختلف و متعدد در موضوعات گوناگون تالیف کرده است، از جمله: ۱ - حدیث و اخبار; ۲ - رجال، تراجم و فهرست; ۳ - تفسیر; ۴ - فقه; ۵ - اصول; ۶ - کلام; ۷ - ا دعیه و اعمال; ۸ - تاریخ و مقتل; ۹ - جواب سؤالات . از موضوعات یاد شده، سه اثر شیخ جزء کتب حدیثی است که شامل تهذیب، استبصار (الاستبصار فیما اختلف من الاخبار) و امالی (المجالس فی الاخبار) که شامل ۴۵ مجلس درس و املا است . سایر کتب شیخ بدین قرار است: اختیار الرجال; اصول العقاید; الاقتصاد الهادی الی الطریق الرشاد; انس التوحید; الایجاز فی الفرائض; تبیان در ۲۰ مجلد، که محمد بن ادریس العجلی صاحب السرائر آن را خلاصه کرده است; تلخیص الشافی در علم کلام که از قدیمی ترین آثار شیخ است; تمهید الاصول; الجمل و العقود فی العبادات; الخلاف فی الاحکام; رجال طوسی; ریاضه العقول; شرح الشرح فی الاصول; العده فی الاصول; الغیبه; الفهرست; الکافی در علم کلام; المبسوط; مصباح المتهجد و سلاح المتعبد که مختصر آن را مصباح المتهجد الصغیر نام کرده است، و تالیفات بسیار دیگر . تهذیب الاحکام تهذیب الاحکام پیش از کتاب دیگر شیخ یعنی الاستبصار تالیف شده، اما تاریخ دقیق آن به درستی معلوم نیست . شیخ تهذیب را، همان گونه که خود در مقدمه کتاب آورده است، به عنوان شرح کتاب مقنعه استادش شیخ مفید نوشته و شیخ اخبار هر باب را به تناسب در شرح آن کتاب یاد کرده است . استبصار الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، اثر دوم شیخ طوسی در دانش حدیث است که پس از تهذیب نوشته شده و از کتب معتبر اربعه شیعه به شمار می آید . شیخ پس از تالیف تهذیب، به تنافی و تعارض ظواهر برخی از احادیث برخورد و برای بار دیگر دست به تالیف کتابی دیگر با کیفیتی بهتر زد . ۴ - علامه ملا محسن فیض کاشانی محمد بن شاه مرتضی بن شاه محمود کاشانی معروف به ملا محسن فیض کاشانی، در سال ۱۰۰۶ یا ۱۰۰۷ هجری قمری در کاشان به دنیا آمد و در همان شهر در سال ۱۰۹۰ ق درگذشت . او حدود ۸۴ یا ۸۵ سال عمر کرد . او محدث، حکیم، فقیه، متکلم، عارف، مفسر، شاعر است . کتاب وافی یکی دیگر از جوامع کتب حدیثی شیعه به شمار می آید . پدر فیض، ملا شاه مرتضی نیز از علمای بزرگ شیعه بود . قبر ملا محسن در کاشان مشهور است . او را از عالمان بزرگ دوره صفویه، پس از ملا محمد تقی مجلسی شمرده اند . فیض مدتی در قم اقامت داشت و در آنجا به تحصیل علوم دینی پرداخت و برای ادامه تحصیل علوم دینی به شیراز رفت و نزد ملا صدرا - صدرالمتالهین شیرازی صاحب الاسفار - و میرداماد علوم عقلی را آموخت و در آنجا با دختر ملا صدرا ازدواج کرد . ملا صدرا در نظر فیض سخت مورد احترام بود، چه آنکه وی در نوشته های خود مکررا از ملا صدرا به عنوان قال الاستاذ دام ظله یا رحمه الله علیه یاد کرده است . وی هنگامی که با «سید ماجد بحرانی » برخورد کرد، جذب دانش و کردار او گردید، اما ملا صدرا، فیض را از رفتن به درس و دیدار سید بحرانی منع کرد . فیض در پرتو مقام بزرگ و روح فراخ و بلندی که داشت دعوت شاه عباس صفوی را برای شیخ الاسلامی دربار رد کرد و در همان شهرش کاشان ماند . شیخ نزد علامه محمد تقی مجلسی، ملا صدرا، سید بحرانی، محمد صالح مازندرانی، شیخ محمد بن حسن بن شهید ثانی، شیخ بهائی، ملا خلیل قزوینی، شیخ بن صاحب معالم و دیگران تلمذ کرده از آنها و اجازه روایت دارد . ملا محسن شاگردان بسیاری را تربیت نمود که سید نعمت الله جزائری شوشتری یکی از شاگردان عالم و مشهور اوست . ملا محسن فیض کاشانی در شعر فارسی انواع سبکها را تجربه کرده است . رضا قلی خان هدایت در مجمع الفصحاء تعداد ابیات و اشعارش را شش تا هفت هزار نوشته است . و از اشعار اوست: در چهره مهرویان انوار تو می بینم در لعل گهر باران گفتار تو می بینم در مسجد و میخانه جویای تو می آیم در کعبه و بتخانه زوار تو می بینم از کوی تو می آیم، هم سوی تو می آیم در سیر و سلوک خود، انوار تو می بینم گه قدر مرا کاهی، گه قیمتم افزائی در سود و زیان خود، بازار تو می بینم هر جا که روم نالم، چون بلبل شوریده سرتاسر عالم را گلزار تو می بینم پروانه به گرد شمع جویای جمال تو بلبل به گلستانها هم زار تو می بینم از خود نه خبر دارم، نه عین و اثر دارم در نطق و بیان فیض گفتار تو می بینم آثار فیض کاشانی آثار فیض نزدیک به دویست عنوان است که در رشته های گوناگون علوم اسلامی تحریر یافته اند . اما تراجم نگاران حدود یکصد و بیست اثر وی نام را برده اند . بعضی از آثار ملا محسن از این قرار است: الصافی، الاصفی، المصفی، (این هر سه در تفسیر قرآن است) الوافی، دیوان اشعار، زاد السالک، شرح صحیفه سجادیه، مفاتیح الشرائع، شوق مهدی . وافی کتاب وافی مهمترین اثر حدیثی فیض و از جوامع احادیث امامیه است . در واقع می توان گفت که وافی یکی از بزرگترین، مهمترین و جامع ترین آثار حدیثی شیعه از دوره صفویان است که در آن اخبار و احادیث مربوط به: اصول، فروع، سنن و احکام اسلامی منقول در کتب اربعه متقدم امامیه یعنی: کافی، کتاب من لایحضره الفقیه، تهذیب و استبصار گرد آمده است . او پس از گردآوری همه احادیث کتابهای چهارگانه پیشین، احادیث مکرر را حذف نموده، آنگاه آیه هایی از قرآن کریم در مورد هر یک از اصول و فروع دین آورده است و هر جا که آیه یا حدیثی نیاز به توضیح و تاویل داشته، به شرح آن پرداخته و دشواریهای متنی و لغوی آن را نیز حل کرده است . اهمیت این کتاب از آنجا آشکار می شود که علاوه بر ویژگی های یاد شده، خواننده را از مراجعه دوباره یا هر باره به کتابهای چهارگانه پیشین بی نیاز می سازد . مرحوم فیض برای کوتاه کردن کتاب گسترده وافی، کتابی در دو جزء به نام شافی در سال ۱۰۸۲ ق تالیف و به پایان رسانید و آنگاه کتابی به نام نواد