شرح نهج البلاغه ابن میثم

شرح نهج البلاغه ابن میثم

«ترجمه شرح نهج ‏البلاغه ابن ‏میثم» ترجمه ‏اى است فارسى به قلم قربانعلى محمدى مقدم و على‏اصغر نوایى یحیى‏زاده که در پنج مجلد منتشر شده است. گزارش محتوا در ابتداى کتاب مقدمه مفیدى درباره عظمت نهج‏البلاغه و پیشینه نگارش کلام امیرالمؤمنین على(ع) در کتب قبل از نگارش نهج‏البلاغه و مطالب خواندنى دیگرى آمده است که خلاصه‏اى از آن به خوانندگان عزیز ارائه مى‏شود: نهج‏البلاغه، آن دریاى ژرف و کران ناپیدایى است که از گوهر بیان امیر سخن على(ع) تبلور یافته، که شجره نبوّت و جایگاه نزول وحى و آمد و شد فرشتگان و گنجینه دانش و مخزن حکمت است. امّا افسوس که آن مجسّمه علم و تقوا، وارث علم تمام کتاب، دانش‏پژوهان حقیقت‏طلبى را نیافت که حقایق پوشیده بر جهانیان را با آن‏ها در میان گذارد و آنچه تأمین کننده سعادت دنیا و آخرت انسان‏هاست روشن فرماید، لذا با اندوه فراوان خطاب به کمیل بن زیاد فرمود: «اى کمیل، اگر افراد مستعدّى مى‏یافتم، در این گنجینه سینه من دانش فراوانى است». آنچه حضرتش گفته و یا نوشته به ضرورت انجام پذیرفته است؛ با این وصف دریاى کران‏ناپیدایى از معارف و حکمت به وجود آمده است، که اندکى از بسیار آن را سیّد رضى(ره) جمع‏آورى کرده و نهج‏البلاغه نامیده است. باید گفت نه تنها دانشمندان مسلمان، به ظرافت و زیبایى سخن امام(ع) و عمق ژرفاى معناى بلند کلام حضرتش معترف و مقرّند، بلکه تمام متفکّران، اندیشمندان، سیاست‏مداران، حقوقدانان... همه و هر کس با هر کیش و آیینى، در برابر عظمت روح، بلندى همّت، اجراى عدالت و احقاق حقوق ملّت که در بیانات حکیمانه آن حضرت متجلّى است، سر تعظیم فرود آورده‏اند: شهرستانى مى‏گوید: «تعجّب و شگفتى ادبا تنها به ملاحظه نظم و هماهنگى و انسجام الفاظ نهج‏البلاغه نیست، دهشت و تحیّر دانشمندان فقط از برترى و تفوّق معانى آن که به سر حدّ اعجاز رسیده است، نمى‏باشد، بلکه علّت اصلى تحیّر و تعجّبشان به علّت تنوّع و گوناگون بودن اهداف و مقاصد این خطبه‏ها و سخنهاست: از قبیل پند و اندرز و امر به زهد و نهى از بدى‏ها و گناهان، دستورهاى جنگى، تشویق مردم به جهاد، تعلیم فنون مختلف علم و بحث‏هاى عالى در مورد هیئت آسمان‏ها، اوضاع افلاک، ابواب نجوم و اسرار جهان آفرینش و اثبات وجود خدا و بیانات متفاوت و پر تفنّن در معارف الهى و بحث‏هاى همه جانبه در توحید و خداشناسى، توصیف مبدأ و معاد و بحث‏هاى دامنه‏دار در امور کشور دارى و سیاست و اداره شهرها و زندگى مردم و بالا بردن سطح دانش مردم و آشنا ساختن آن‏ها با فضایل اخلاقى و انسانى و دینى و قوانینى اجتماعى و آداب معاشرت و مکارم اخلاق، توصیف شاعرانه پدیده‏هاى زندگى و مانند این‏ها از اهداف و مقاصد گوناگونى است که به عالى‏ترین مظاهر خود در نهج‏البلاغه آمده است». جبران خلیل متفکّر و اندیشمند مى‏گوید: «على از دنیا درگذشت؛ در حالى که شهید عظمت خود شد، از دنیا چشم پوشید؛ در حالى که نماز میان دو لبش بود، درگذشت در حالى که دلش از شوق پروردگار لبریز بود، و عرب حقیقت مقامش را نشناخت، درگذشت مانند همه پیامبران بصیر که در کشورى وارد مى‏شوند که کشور آنان نیست، به سوى مردمى مى‏آیند که مردم آنان نیستند و در زمانى نمودار مى‏شوند که زمانشان نیست. ولى پروردگارا، تو را در این حکمتى است که خود دانى». شبلى شمیل پیشواى مطلق مادیّون مى‏گوید: «امام علىّ بن ابى‏طالب بزرگ بزرگان جهان، یکتا نسخه زمان بود که جهان شرق و غرب در عالم قدیم و جدید، صورتى بسان این نسخه که مطابق اصلى باشد، به خود ندیده است». جاذبه و جامعیّت کلام امام(ع) علاقه‏مندان به دانش و حکمت را بر آن داشت که از قرن اوّل هجرى دست به کار شوند و کتبى از مجموعه بیانات امام(ع) تألیف کنند که در ذیل به برخى از آن‏ها اشاره مى‏شود: ١- خطب امیر المؤمنین على(ع)، تألیف زید بن وهب الجهنى (متوفّاى سال ٩۶ق) ٢- کتاب خطب امیرالمؤمنین(ع) نوشته ابوالفضل نصر بن مزاحم منقرى کوفى (متوفّاى سال ٢٠٢ق) ٣- خطب امیرالمؤمنین على(ع) تألیف محمّد بن عمر واقدى (متوفّاى سال ٢٠٧ق) ۴- کتاب خطب امیرالمؤمنین، نوشته یعقوب اسماعیل بن مهران محمد سکونى کوفى (متوفّاى بعد از سال ١۴٨ق) ۵- کتاب‏المسترشد، نوشته ابوجعفر محمّد بن جریر بن رستم طبرى، از معاصرین ابن‏جریر طبرى‏ ۶- کتاب خطب على(ع) نوشته ابواحمد عبدالعزیز بن یحیى بن احمد بن عیسى جلودى ازدى بصرى (متوفّاى سال ٣٣٢ق) ٧- خطب امیرالمؤمنین(ع)، تألیف قاضى نعمانى المصرى(متوفّاى سال ٣۶٣ق) البته شهرستانى در کتاب «ما هو نهج‏البلاغه» و سیّد عبدالزهرا حسینى خطیب در کتاب «مصادر نهج‏البلاغه» اسامى بیشترى را ذکر کرده‏اند که به جهت رعایت اختصار از ذکر آن‏ها صرف نظر مى‏شود. پس از جمع‏آورى خطبه‏ها و سخنان امام(ع) به وسیله سیّد رضى(ره) دانشمندان دریافتند که چه گنجینه بى‏نظیرى فراهم آمده است و در صدد بر آمدند، هر یک فراخور توان علمى خود از این خوان نعمت توشه برگیرند. از جمله دانشمندان مشهورى که بر نهج‏البلاغه شرح نوشته‏اند و از متقدّمین شمرده مى‏شوند؛ عبارتند از: بیهقى، فضل‏الله راوندى، قطب‏الدین راوندى، على بن ناصر، قاضى عبدالجبار معتزلى، علامه حلى، ابن طاوس حلى، ملامحسن خوارزمى، تفتازانى، ابن ابى‏الحدید، ابن‏میثم و.... برخى از متأخرینى هم که بر نهج‏البلاغه شرح و یا فهرست و نوشته‏اند؛ عبارتند از: مولى فتح‏اللّه کاشانى، علىّ بن حسین زورائى، علامه کرکى، سیّد حبیب‏اللّه خوئى، ملّا صالح قزوینى، محمّد عبده، محمّد نائل میرصفى، محمدتقى جعفرى و.... در میان شرح‏هایى که متقدّمین بر نهج‏البلاغه نوشته‏اند، هر چند شرح نهج‏البلاغه ابن ابى‏الحدید به لحاظ قدمت، تفصیل و نقل قول در میان کتاب‏هاى مختلفى که امروزه بر اثر مرور زمان از دسترس ما خارج‏اند، جایگاه ویژه‏اى دارد، امّا شرح نهج‏البلاغه ابن‏میثم بحرانى که در سال ۶٧٧ق نوشته شده و مورد تقدیر و ستایش خواجه نصیرالدین طوسى و ملا صدراى شیرازى و استاد علامه حلّى و سیّد عبدالکریم بن طاوس بوده، با اهمیّت و ممتاز است. وضعیت کتاب ترجمه یک اثر مهمّ فلسفى و برگردان آن به فارسى با عباراتى روان و زیبا کار ساده‏اى نیست. شاید دلیل این که تاکنون کسى اقدام به ترجمه این شرح نکرده، و یا حداقل یکى از ادلّه آن مشکل بودن فهم این شرح بوده است. لازم به ذکر است که در این ترجمه تنها به ترجمه شرح ابن‏میثم اکتفا نشده و توضیحات مفید و ارزشمندى نیز در پاورقى آمده است که خواننده را در فهم مطالب یارى مى‏رساند. گاه مانند خطبه شقشقیه پیش از پرداختن به ترجمه مطالبى را ذکر کرده‏اند که به عنوان مقدمه قبل از شرح آمده است.