علم رياضي در گستره تمدن اسلامي

نگاهي به پيشرفت ها و خدمات دانشمندان مسلمان در رياضيات نويسنده: ساناز عليمحمدي دانشمندان مسلمان در دوران اوج و شكوه تمدن اسلامي در تمام زمينه هاي علمي و رشته هاي مختلف به دستاوردهاي شگرفي دست يافتند كه ثمره تلاش آنها تا مدت ها مورد استفاده آيندگان قرار گرفته و مي گيرد از جمله علومي كه مسلمين در آن به پيشرفت هاي قابل ملاحظه اي رسيدند رياضيات است. در زمينه رياضيات‎ ‎و‎ ‎علم‎ ‎اعداد‎ ‎دانشمندان مسلمان‎ ‎ابداعات‎ ‎و‎ ‎ابتكارات‎ ‎قابل‎ ‎تحسيني‎ ‎‏ ارائه كردند. يكي از نويسندگان غربي در اين باره مي نويسد: «نه‎ ‎تنها‎ ‎ما‎ ‎بلكه‎ ‎تمام‎ ‎ملل‎ ‎متمدن‎ ‎امروز‎ ‎از همان‎ ‎اعدادي‎ ‎استفاده‎ ‎مي كنند‎ ‎كه‎ ‎زماني‎ ‎مسلمانان‎ ‎به‎ ‎ما‎ ‎ياد دادند‎ ‎بدون‎ ‎اين‎ ‎اعداد‎ ‎وجود‎ ‎بليت،‎ ‎اتيكت‎ ‎قيمت‎ ‎دفتر تلفن‎ ‎و‎ ‎اخبار‎ ‎بورس‎ ‎غير‎ ‎قابل‎ ‎تصور‎ ‎مي‎ ‎باشد‎ .‎ بدون‎ ‎آنها‎ ‎ساختمان‎ ‎عظيم‎ ‎علوم‎ ‎رياضي فيزيك،‎ ‎ستاره‎ ‎شناسي و‎ ‎بقيه‎ ‎علوم‎ ‎غير‎ ‎ممكن‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎هواپيماي مسافرتي‎ ‎و‎ ‎مافوق‎ ‎صوت، موشك،‎ ‎ماهواره‎ ‎و‎ ‎فيزيك‎ ‎اتمي‎ ‎نمي‎ ‎توانست‎ ‎پابه‎ ‎عرصه‎ ‎وجود‎ ‎بگذارد‎.‎‏»‏ ويل‎ ‎دورانت‎ ‎درباره‎ ‎علم‎ ‎جبر‎ ‎كه‎ ‎از‎ ‎ملحقات‎ ‎علم‎ ‎رياضي‎ ‎توسط‎ ‎مسلمين‎ ‎است‎ ‎مي‎ ‎نويسد‎:‎‏ «مبادي‎ ‎علم‎ ‎جبر‎ ‎در‎ ‎كتابهاي‎ ‎ديو‎ ‎فانتوس‎ ‎يوناني‎ ‎از‎ ‎مردم‎ ‎قرن‎ ‎سوم‎ ‎ميلادي‎ ‎است‎ ‎اما‎ ‎نام‎ ‎آن‎ ‎از‎ ‎مسلمين است‎ ‎كه‎ ‎اين‎ ‎علم‎ ‎حلال‎ ‎مشكلات‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎كمال‎ ‎رسانيده‎ ‎اند. مهمترين‎ ‎شخصيت‎ ‎اين‎ ‎ميدان‎ ‎علمي‎ ‎محمد بن‎ ‎موسي است‎ ‎كه‎ ‎به‎ ‎علت‎ ‎انتساب‎ ‎زادگاه‎ ‎خود‎ ‎خوارزم‎ ‎واقع‎ ‎در شرق‎ ‎درياي‎ ‎خزر‎ ‎به‎ ‎خوارزمي‎ ‎معروف‎ ‎شده‎ ‎است‎.‎‏»‏ خوارزمي ‏‎ ‎در‎ ‎پنج‎ ‎رشته‎ ‎علوم‎ ‎كتابهاي‎ ‎گرانبهايي‎ ‎از خود بر جاي گذارد.‎ ‎رساله‎ ‎اي‎ ‎درباره ارقام‎ ‎هندسي‎ ‎داشت‎ ‎و زيجي‎ ‎مرتب كرد‎ ‎كه‎ ‎در‎ ‎اسپانيا‎ ‎تجديد‎ ‎نظر‎ ‎شد‎ ‎و‎ ‎تا‎ ‎قرنها‎ ‎در‎ ‎همه ممالك‎ ‎از‎ ‎قرطبه‎ ‎تا‎ ‎چانگان‎ ‎چين‎ ‎از‎ ‎آن‎ ‎تبعيت‎ ‎مي شد‎.‎‏ وي‏‎ ‎قديمي‎ ‎ترين‎ ‎جداول‎ ‎محاسبه مثلثات‎ ‎را‎ ‎نوشت‎ ‎و‎ ‎با‎ ‎همكاري‎ ‎شصت‎ ‎و‎ ‎نه‎ ‎تن‎ ‎از‎ ‎علما‎ ‎يك‎ ‎فرهنگ جغرافيايي‎ ‎براي مامون‎ ‎فراهم‎ ‎كرد.‏‎ ‎در‎ ‎كتاب‎ ‎معروف‎ ‎خود‎ ‎به‎ ‎نام‎ ‎راه‎ ‎حلهاي‎ ‎هندسي‎ ‎را‎ ‎براي‎ ‎معادلات درجه‎ ‎دوم‎ ‎نشان‎ ‎داد. اصل‎ ‎عربي‎ ‎اين‎ ‎كتاب‎ ‎از‎ ‎ميان‎ ‎رفته‎ ‎اما‎ ‎ترجمه‎ ‎اي‎ ‎كه‎ ‎در‎ ‎قرن دوازدهم‎ ‎از‎ ‎آن‎ ‎كرده بود‎ ‎تا‎ ‎قرن‎ ‎چهاردهم‎ ‎در‎ ‎دانشگاههاي‎ ‎اروپا‎ ‎تدريس‎ ‎شد‎ ‎و‎ ‎مغرب‎ ‎زمين‎ ‎كلمه‎ ‎جبر‎ ‎را‎ ‎كه‎ ‎نام‎ ‎علم‎ ‎معروفي شد‎ ‎از‎ ‎اين‎ ‎كتاب‎ ‎گرفت‎. ‎محاسبات‎ ‎اعشاري نيز‏‎ ‎به وسيله‎ ‎دانشمندان‎ ‎اسلامي‎ ‎تعبيه‎ ‎شد.‏‎ ‎الكاشي‎ ‎دانشمند‎ ‎علم‎ ‎نجوم‎ ‎رديف اعداد‎ ‎را‎ ‎به نهايت‎ ‎درجه‎ ‎تكميل‎ ‎نمود به‎ ‎اين‎ ‎ترتيب‎ ‎كه وي‎ ‎اعداد‎ ‎كسري‎ ‎را‎ ‎تا‎ ‎آخر‎ ‎آنها‎ ‎نيز‎ ‎اضافه‎ ‎كرد كاري‎ ‎كه‎ ‎بدون‎ ‎آن امروزه هيچ محاسبه اي حتي آسان ترين حساب ها نيز انجام نمي گرفت.‏ دانشمندان‎ ‎اسلامي‎ ‎نيز‎ ‎پايه‎ ‎گذار‎ ‎مثلثات‎ ‎سطحي‎ ‎و‎ ‎حجمي‎ ‎اند‎.‎‏ بخشي‎ ‎كه‎ ‎در‎ ‎قضاوت‎ ‎نهايي‎ ‎بين‎ ‎يونانيان‎ ‎وجود‎ ‎نداشته‎ ‎است‎.‎‏ به وجود‎ ‎آمدن‎ ‎اين‎ ‎بخش‎ ‎سودمند‎ ‎با‎ ‎الهام‎ ‎از‎ ‎مينلائس‎ ‎و‎ ‎قضيه‎ ‎عرضي‎ ‎اوست‎ ‎كه‎ ‎آنان‎ ‎به جاي‎ ‎سينوس‎ ‎و تانژانت‎ ‎و‎ ‎فرمول‎ ‎اصل‎ ‎مثلثات‎ ‎را‎ ‎قرار‎ ‎دادند‎.‎‏ با‎ ‎ترجمه‎ ‎كتاب الزيج‎ ‎الصابي‎ ‎ابي‎ ‎عبداله معروف‎ ‎به‎ ‎البتاني‎ ‎به زبان‎ ‎لاتين‎ ‎در‎ ‎اروپا‎ ‎لغت‎ ‎سينوس‎ ‎در‎ ‎زبان رياضي‎ ‎تمام‎ ‎ملتهاي‎ ‎جهان‎ ‎راه‎ ‎يافت‎.‎ اروپا‎ ‎همچنين‎ ‎از‎ ‎دانشمندان‎ ‎اسلامي‎ ‎نجوم‎ ‎و‎ ‎تقسيمات‎ ‎يك‎ ‎ششم‎ ‎را‎ ‎آموخت‎.‎‏ كه‎ ‎تقسيم‎ ‎دايره‎ ‎نيز‎ ‎بر‎ ‎آن‎ ‎مبنا است.‏‎ ‎اين‎ ‎تقسيمات‎ ‎بر‎ ‎اساس‎ 60 ‎وسيله‎ ‎بابليها‎ ‎اعمال‎ ‎شد‎ ‎ولي‎ ‎ناكامل‎ ‎كه با‎ ‎تقسيمات‎ ‎بر‎ ‎اساس‎ 10 ‎يونانيان‎ ‎مخلوط‎ ‎شده‎ ‎بود‎ . ‎ بعدها‎ ‎به‎ ‎وسيله‎ ‎دانشمندان‎ ‎اسلامي‎ ‎كاملا‎ ‎بر‎ ‎اساس ‏‎60 ‎‏ قرار‎ ‎شد‎ ‎و‎ ‎در‎ ‎خدمت‎ ‎محاسبا‎‎ت‎ ‎نجوم‎ ‎قرار‎ ‎گرفت‎ ‎و‎ ‎پيش‎ ‎از‎ ‎آنكه‎ ‎يك‎ ‎انگليسي‎ ‎و‎ ‎يك‎ ‎آلماني محاسبات‎ ‎مشتقات‎ ‎را‎ ‎تعبيه‎ ‎كنند‎ ‎دانشمندان‎ ‎اسلامي‎ ‎در‎ ‎طول‎ ‎هفتصد‎ ‎سال‎ ‎به مسائل‎ ‎اصولي‎ ‎آن‎ ‎محاسبات نيز‎ ‎انديشيده‎ ‎اند‎. ‎ابو علي سينا يكي‎ ‎‏ از نخبگان و نوابغ جهان ‏‎ ‎كه‎ ‎در‎ ‎پانزده‎ ‎سالگي‎ ‎نزد‎ ‎زغالفروشي‎ ‎محاسبه‎ ‎هندسه‎ ‎را‎ ‎آموخته‎ ‎بود‎ ‎بعدها‎ ‎به‎ ‎رياضي‎ ‎و‎ ‎نجوم پرداخت‎ ‎و‎ ‎در‎ ‎جهات‎ ‎ديگر‎ ‎علمي‎ ‎خلاقيت‎ ‎فراواني‎ ‎در‎ ‎او‎ ‎ظهور‎ ‎كرد‎.‎‏ او‎ ‎تمام‎ ‎بخشهاي‎ ‎علم‎ ‎طبيعي‎ ‎را‎ ‎به وسيله‎ ‎معلوماتي‎ ‎كه‎ ‎بدانها‎ ‎اضافه‎ ‎كرد‎ ‎و‎ ‎قبلا‎ ‎كسي‎ ‎به‎ ‎آن‎ ‎فكر‎ ‎نيفتاده‎ ‎بود غني‎ ‎تر‎ ‎نمود‎ . ‎ضمنا‎ ‎مسئله‎ ‎كوچكترين‎ ‎مقياس‎ ‎را‎ ‎چه‎ ‎در‎ ‎مذهب‎ ‎و‎ ‎چه‎ ‎در‎ ‎فيزيك‎ ‎و‎ ‎رياضي‎ ‎مطرح‎ ‎كرد‎ .‎سئوالي‎ ‎كه‎ ‎در‎ ‎قرن‎ 17 ‎ميلادي‎ ‎به‎ ‎اختراع‎ ‎محاسبه‎ ‎بي‎ ‎نهايت‎ ‎كوچكها‎ ‎به وسيله‎ ‎نيوتن‎ ‎و‎ ‎لايپنيتس‎ ‎انجاميد‎  روزنامه رسالت، شماره 7216 به تاريخ 11/12/89، صفحه 17 (تاريخ)