حق الیقین/جلد ۲_۱
حق الیقین
نویسنده: علامه محمدباقربن محمدتقی مجلسی (ره )
موضوع : شیعه -- اصول دین موضوع : شیعه -- عقاید موضوع : احادیث شیعه -- قرن۱۱
این کتاب دوره کامل مباحث اصول دین و ضروریات مذهب شیعه را دربردارد. روش مؤلف در اثبات مطالب، روش کلامى شیعه است که آن آمیزه اى است از استدلال به آیات قرآن و روایات معصومان علیهم السلام.بحث در توحید و نبوت به صورت کوتاه انجام شده است؛ ولى در مورد امامت به تفصیل سخن به میان آمده و با بررسى مسئله غدیرخم و ادله امامت به تفصیل به اثبات امامت ائمه دوازده گانه پرداخته شده است.در مرحله بعد به تفصیل از معاد و رجعت سخن به میان آمده است. معانى اسلام، کفر، ارتداد، انواع گناه و توبه پایان بخش مباحث کتاب است.
یکی از آثار فارسی علامه محمد باقر مجلسی که بنا به نوشته خاتون‌آبادی، آخرین اثر تألیفی وی هم بوده کتاب حق الیقین است که علامه آن را در شعبان ۱۱۰۹ (قمری) به پایان برده است.
علامه مجلسی حق الیقین را درباره اصول دین به نام شاه سلطان حسین صفوی نوشته، که شامل یک دوره کامل مباحث اصول دین و ضروریات مذهب شیعه است. روش مؤلف در بیان و اثبات عقاید شیعه، به روش کلامى شیعه و آمیزه اى از استدلال به آیات قرآن و روایات معصومان علیهم السلام می باشد. در این کتاب مباحث توحید و نبوت به صورت خلاصه آمده، ولى در باره امامت به تفصیل نگاشته و با بیان مسئله غدیرخم و دیگر ادله امامت از آیات قرآن و روایات، امامت امیرمؤمنان، حضرت حجت و دیگر امامان علیهم السلام به اثبات رسیده است.
علامه مجلسی انگیزه نگارش این کتاب را چنین می نویسد:
«بر صحایف قلوب و صفایح الواح طالبان منهاج حق و یقین تصویر و تحریر می نماید که چون به دلائل عقلیه و نقلیه ظاهر و هویدا گردیده که حق تعالى این جهان فانى را عبث نیافریده و انسان که چشم و چراغ این جهان و علت غائى آفریدن آن است براى معرفت و عبادت خلق کرده است که به این دو قدم روحانى عروج بر معارج بهشت جاودانى نماید و به لذات فانیه این دار غرور مغرور نگردیده به واسطه این دو حبل متین خود را به سعادت باقیه آخرت رساند و از اخبار و آیات بسیار معلوم است که عبادت بدون معرفت که ایمان عبارت از آن است صحیح و مقبول نیست؛ پس اول چیزى که در ابتداى تکلیف بر مکلف واجب است تحصیل ایمان است و اکثر خلق از این معنى غافلند و ارکان دین را نمی دانند و قلیلى را که از ناقص چند امثال خود فرا گرفتهاند به نظر تحقیق در آن نظر نکردهاند و به محض تقلید اکتفا نمودهاند و قدم از درگه سافله گمان به درجه عالیه یقین و اذعان نگذاشتهاند؛ اگر چه این فقیر در کتب مبسوطه عربى و فارسى این مطالب عالیه را به بینات وافیه و دلائل کافیه ایراد نمودهام اما اکثر خلق به اعتبار عدم اعتنا و اهتمام در امور دین با قلت بضاعت با وفور اشغال باطله با عدم قابلیت ادراک آنها انتفاع بسیارى نمی یابند؛ لهذا این فقیر اراده نمود که در این رساله مختصره کافیه عمده آن مطالب عالیه را به بیانهاى واضح قریب به افهام ایراد نمایم - بتوفیق اللّه سبحانه - فى الجمله بر وفق مرام به انجام رسید و مسمّى به حق الیقین گردید».
کتاب شامل یک مقدمه، شش باب و یک خاتمه است.
مقدمه: مؤلف در مقدمه ضمن بیان انگیزه نگارش از کتاب، و تقدیم آن به سلطان حسین، ایمان را تعریف می کند: «ایمان عبارت است از تصدیق به وجود حق تعالى و صفات کمالیه و تنزیه و اقرار به حقیقت انبیائى که از جانب حق تعالى براى تکمیل خلایق بر ایشان مبعوث گردیدهاند خصوصاً پیغمبر آخر الزمان محمد بن عبد اللّه (ص) و اقرار به آنچه آن حضرت از جانب خداوند آورده است ضروریات دین را به تفصیل و آنچه ضرورى نیست به اجمال و اقرار به حقیقت جمیع اوصیاى پیغمبران خصوصاً دوازده امام که اوصیاى پیغمبر آخر الزماناند و اقرار به عدالت حق تعالى و منزه بودن او از افعال قبیحه و اقرار به حشر و معاد و توابع آن».
سپس کتاب را در شش باب به ترتیب ذیل تنظیم کرده است:
باب اول: در اقرار به وجود خدا و صفات کمالیه او. این باب شامل ده فصل است. فصل نخست درباره اقرار به وجود صانع عالم است و در فصول بعد صفات خداوند همچون قدیم و ازلی و ابدی بودن حق تعالی، قادر، عالم، حی، سمیع وبصیر، متکلم و مرید را توضیح داده است.
باب دوم: در بیان صفاتی که باید از خداوند نفی کرد. این باب شامل هشت مبحث است و این موارد را توضیح داده است اینکه: حق تعالی مرکب نیست، مثل ندارد، دیدنی نیست، با چیزی متحد نمی شود، در قدیم بودن شریک ندارد و ...
باب سوم: در بیان صفاتی که متعلق به افعال خداست. شامل سه مبحث است زیر است:
حسن و قبح افعال عقلی است؛ صانع عالم افعال قبیح نمی کند؛ حق تعالی بندگان را بر افعالی که اختیاری ندارند تکلیف نمی کند...
باب چهارم: در بحث نبوت (نبوت عامه و اثبات نبوت خاصه پیغمبر اکرم (ص)، معجزات، فضائل و مناقب رسول خاتم).
باب پنجم: درباره امامت در نه مقصد: ۱. وجوب نصب امام از سوی خدا و پیغمبر؛ ۲. شرایط امامت؛ ۳. صفات و خصایص امام بنابر قول متکلمان شیعه؛ ۴. راه شناخت امام؛ ۵. بعضی از روایات که دلالت بر امامت امیرالمؤمنین علی (ع) دارد؛ ۶. احادیث متواتر بر امامت و خلافت علی (ع)، مثل حدیث غدیر خم و غیره؛ ۷. امامت امامان دیگر؛ ۸. اثبات وجود امام دوازدهم و غیبت آن حضرت؛ ۹. اثبات رجعت (بازگشت نیکان و بدان در زمان حکومت امام دوازدهم قبل از روز رستاخیز)
باب ششم: در باب معاد و پاداش و جزای انسانها. این بخش شامل بیست فصل است و مباحثی همچون معاد جسمانی، دفع شبهه های معاد جسمانی، عالم برزخ، علایم وقوع قیامت، نفخ صور، حشر و نشر، وضعیت اطفال و مجانین در قیامت، میزان و سؤال و جواب در قیامت، بیان ایمان و اسلام و کفر و ارتداد و احکام آنها، انواع گناهان، و ... است.
فصل بیستم این باب (در بیان انواع گناه است و توبه از آنها) خود شامل دو مقصد است:
مقصد اول در بیان گناهان صغیره و کبیره است؛
مقصد دوم در بیان وجوب توبه و شرایط آن و گناهانى که از آنها توبه باید کرد. این مطلب نیز خود در هشت بخش با عنوان مطلب توضیح داده شده است.
خاتمه: در بیان احوال عالم بعد از انقضاى امر قیامت. این قسمت با نقل یک حدیث از شیخ صدوق پایان می یابد.
علامه مجلسی ضمن بیان عقاید شیعی، گاهی دیدگاه مکاتب مختلف را نیز نقد کرده است. به عنوان نمونه در مبحث هفتم از باب دوم (چیزی با خدا متحد نمی شود) ابتدا عقیده مسیحیان را در اعتقاد به حلول خدا در عیسی و ... نقد و رد می کند و سپس دیدگاه صوفیه که قائلند خدا عین اشیاست به چالش می کشد و رد می کند. همچنین دیدگاه غالیان شیعه را که معتقدند حق تعالی در رسول خدا و ائه هدی حلول کرده یا با ایشان متحد شده است. در مبحث معاد جسمانی دیدگاه برخی از فلاسفه را بررسی می کند و ...
