نعمانی و مصادر غیبت
فصلنامه انتظار موعود۴
دوره ۶، شماره ۱۸
خرداد ۱۳۸۵
صفحه ۲۰۹-۲۲۸
اندیشه غیبت امام عصر (عج) و تبیین علت وقوع آن و روشن ساختن ابعاد این حادثه مهم الهی و زدودن ابهامات از چهره تابناک آن، تألیف کتابهای بسیاری را به دست دانشمندان قرنهای نخستین از فرقههای مختلف اسلامی سبب شده است. متأسفانه از این کتابهای بسیار، تنها اندکی در گذر زمان از گزند حوادث رهیده و به دست ما رسیده است. از دیگر مصادر این بحث، جز نامی در کتب فهارس: همچون فهرست نجاشی (معروف به رجال نجاشی) و فهرست شیخ طوسی دیده نمیشود. با این همه با باز کاوی آثار موجود، میتوان دریچهای به کتب از دست رفته گشود و این مهم وابسته به تنقیح مبانی سبک جدیدی از مباحث رجالی و کتابشناختی است که از آن با نام «منبعیابی» میتوان یاد کرد.راقم سطور سالهاست که به اهمیت این گونه مباحث پی برده، تلاشهای گستردهای در تبیین ابعاد نظری و تطبیقی این بحث، انجام داده است که امیدوارست توفیق تنظیم و نشر این بحثها نصیب وی گردد. نخستین سلسله این مقالات، با نام «الکاتب النعمانی و کتابه الغیبه» در سال ۱۴۱۹ در شماره سوم مجله علوم الحدیث نشر یافت. مقاله حاضر ترجمه و تحریر مجدّد این مقاله است. در این تحریر، این مقدمه و مطالب بسیاری در متن افزوده شد و تغییراتی در مطالب آن به عمل آمد، لذا این تحریر کاملتر از تحریر عربی مقاله به نظر میرسد.سه مصدر حدیثی مهم بحث «غیبت» عبارت است از: کتاب «غیبت» تألیف ابوعبداللَّه نعمانی (نیمه اوّل قرن چهارم)؛ کتاب «کمالالدین و تمامالنعمه» [۲] تألیف شیخ ابوجعفر صدوق (ج ۳۰۶ - ۳۸۱) و کتاب «غیبت» تألیف شیخ ابوجعفر طوسی (۳۸۵ - ۴۶۰).این سه کتاب، هر یک با روش و اسلوب مختص به خود، به رشته تحریر در آمدهاند؛ ولی هر سه نقاط مشترک چندی دارند؛ از جمله در این نقطه مشترکاند که اکثر مصادر آنها در دست نیست؛ لذا به عنوان مصدر دست اوّل به شمار میآیند. نخستین اثر حدیثی از سه اثر فوق، «غیبت نعمانی» است. این کتاب تنها به ذکر احادیث امامان معصوم (ع) [۳] و گاه احادیث نبوی (ص) درباره غیبت و مبانی اعتقادی آن، اختصاص دارد و مباحثی همچون غیبتهای انبیای گذشته و اخبار معمّران و مانند آن - که حجم عظیمی از کمالالدین را به خود اختصاص داده - و نیز مباحث مرتبط با تاریخ غیبت؛ همچون ولادت آن حضرت، ماجراهای عهد غیبت صغری، احوال نایبان خاص حضرت، توقیعات صادره از ناحیه مقدّسه و ابحاث دیگری از این دست - که در کتابهای کمالالدین و غیبت شیخ طوسی به گستردگی آمده - از موضوع این کتاب بیرون است. ابحاث کلامی - عقلانیای که در غیبت شیخ طوسی، آغازگر کتاب بوده در این کتاب دیده نمیشود. غیبت نعمانی از زاویه حدیثی محض، به اندیشه غیبت و مبانی عقیدتی آن مینگرد. لزوم امامت و وصیت و الهی بودن آنان، امامان دوازدهگانه، لزوم اعتقاد به امام، ضرورت وجود حجت در زمین، لزوم صبر و انتظار در عصر غیبت، آزمایش شیعیان در این حادثه و نیز اوصاف امام منتظر (ع) و علامات ظهور، آن حضرت و پارهای از احوال آن حضرت و ویژگیهای یاران و اصحاب و شیعیان در عصر ظهور نمونههایی از مباحث «غیبت نعمانی» است.از امتیازات این کتاب، استفاده از مصادر بسیاری است که تنها در این کتاب، از آنها استفاده شده است، لذا احادیث فراوانی در این کتاب نقل شده که در دیگر مصادر موجود غیبت نیامده است. با مروری بر نام مصادر این کتاب - که در این مقاله ارائه خواهد شد - به روشنی درستی این سخن روشن میگردد.
